Popielnica kultury pomorskiej

Zbiory, którymi opiekuje się Muzeum historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim zawierają nie tylko zabytki z epoki kamienia. Można w nich znaleźć także relikty późniejszych epok. Jednym z nich jest fragmentarycznie zachowana gliniana popielnica kultury pomorskiej z wczesnej epoki żelaza.

To gliniane naczynie pochodzi jeszcze ze zbiorów dawnego Muzeum PTK w Ostrowcu i zostało rewindykowane z Muzeum Regionalnego w Radomiu. Jego miejsce znalezienia jest nieznane. Jego dokładne datowanie jest utrudnione. Zostało ono wykonane we wczesnej epoce żelaza (700-300 przed Chr.). Pochodzi ono prawdopodobnie obszaru dzisiejszego powiatu ostrowieckiego lub opatowskiego.

Opisywane naczynie jest fragmentem grubościennej popielnicy jajowatego kształtu zachowało się do wysokości 19 centymetrów. Grubość jego ścianek waha się od 0,9 do 1,5 cm, a grubość dna wynosi 2,5 cm. Dno ma 13,5-14 cm średnicy. Ma kolor jasnobrunatny, a jego zewnętrzna powierzchnia jest silnie chropowata. Naczynie zostało wykonane z gliny z domieszką gruboziarnistego tłucznia. Na jego powierzchni widoczny jest numer inwentarzowy 29, pochodzący jeszcze z Muzeum Regionalnego w Radomiu.

Naczynie pełniło funkcję popielnicy, to znaczy urny, do której składano spalone na pogrzebowym stosie szczątki zmarłego, aby złożyć je w wykopanym w ziemi grobie.

Zwyczaj spalania zmarłych i składania ich szczątków do ziemi rozpowszechnił się na ziemiach polskich w epoce brązu. Ciałopalenie było sporadycznie praktykowane w Europie w neolicie i we wczesnej epoce brązu. W młodszej epoce brązu, ok. XIV-XII w. przed Chr., zaczął się na kontynencie europejskim upowszechniać zwyczaj palenia zwłok zmarłych, związany z rozprzestrzenianiem się nowych wierzeń religijnych. Były one związane z wiarą w przewagę pierwiastka duchowego i w oczyszczającą moc ognia, oraz z kultami Słońca. Na terenie całej Europy, począwszy od obszaru Kotliny Karpackiej zaczęto zakładać ciałopalne cmentarzyska, na których składano w popielnicach lub w pojemnikach organicznych spalone szczątki zmarłych. Nowy krąg kultur pól popielnicowych upowszechnił się na obszarach od Półwyspu Iberyjskiego po Europę Środkową i Bałkany. Jego częścią była obejmująca większą część obszaru współczesnej Polski kultura łużycka (ok. 1300-400 przed Chr.). Jej przedstawiciele składali prochy swoich zmarłych do glinianych naczyń i chowali w grobach wydrążonych w ziemi wraz z darami w postaci innych naczyń ceramicznych.

Od VII do III w. przed Chr. na obszarze ziem polskich rozwijała się tzw. kultura pomorska (zwana dawniej kulturą grobów kloszowych, wejherowsko-krotoszyńska, urn twarzowych, grobów skrzynkowych). Wywodziła się ona z funkcjonującej na obszarze Pomorza Gdańskiego od schyłku epoki brązu grupy kaszubskiej kultury łużyckiej. To właśnie ludzie wywodzący się kultury pomorskiej wykonali opisywaną popielnicę przechowywaną w zbiorach M H-A w Ostrowcu Świętokrzyskim. Chowali oni swoich zmarłych na płaskich cmentarzyskach, często w skrzyniach zbudowanych z kamiennych głazów (najczęściej bloków piaskowca). Skrzynie mogły zawierać większą ilość popielnic. Popielnice z prochami zmarłych mogły być przed długi czas przechowywane w innym miejscu, zanim ostatecznie trafiły do grobu. Wiele popielnic było zdobionych wyobrażeniami rysów twarzy zmarłych i posiadało pokrywki przypominające nakrycia głowy (tzw. popielnice twarzowe). Wykonywano także popielnice z częściowo lub całkowicie chropowaconym brzuścem (tzw. popielnice typu C), do których zalicza się egzemplarz przechowywany w zbiorach naszego Muzeum.

Podobne popielnice znane są m. in. z Pomorza Gdańskiego, Kujaw, Mazowsza, Małopolski i Wielkopolski. Zmarłym wkładano do grobów nieliczne dary: ozdoby, przybory toaletowe, narzędzia, w rzadkich przypadkach także broń. Wiele grobów nie zawierało w ogóle żadnych darów. Często urnę przykrywano dużym, odwróconym do góry dnem naczyniem glinianym, zwanym kloszem (w takim przypadku mówimy o tzw. grobach podkloszowych). Ludność kultury pomorskiej zamieszkiwała niewielkie osady otwarte zabudowane domami o konstrukcji słupowej. Zajmowała się uprawą pszenicy, jęczmienia i żyta, oraz hodowlą zwierząt. Prowadziła elastyczny, mobilny tryb życia, zagospodarowując lekkie, mniej urodzajne gleby. Kultura pomorska upowszechniła się częściowo droga przyswajania nowych wzorców kulturowych i gospodarczych, a częściowo drogą migracji ludności z Pomorza na południe. Tryb życia jej twórców wynikał z kryzysu struktur społeczno-gospodarczych u progu epoki żelaza, który dotknął społeczności kultury łużyckiej. Wynikał on z niekorzystnych zmian klimatycznych oraz wydarzeń o charakterze polityczno-militarnym. Kultura pomorska objęła także obszary górnego dorzecza Wisły, a związane z nią znaleziska są dość liczne na obszarze Wyżyny Sandomierskiej i doliny rzeki Kamiennej. Podkloszowy grób ciałopalny kultury pomorskiej odkryto np. na ul. Kolejowej 14 w Ćmielowie w 2002 roku. Został on przebadany i zadokumentowany przez archeologów z M H-A w Ostrowcu Świętokrzyskim. Zawierał on urnę z pokrywką, klosz i spalone szczątki  dorosłego mężczyzny. Grób ten pochodzi z okresu 550-300 przed Chr. Kultura pomorska istniała na ziemiach polskich do III w. przed Chr. W końcu III w. przed Chr. zastąpiły ją kultury młodszego okresu przedrzymskiego: przeworska i oksywska.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA