Topór kamienny ze skały krystalicznej

Oprócz zabytków związanych z działalnością krzemionkowskich kopalń zbiory zbiorach Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim kryją przedmioty związane z kulturami późnego neolitu i eneolitu. Znajduje się wśród nich topór kamienny wykonany z fragmentu skały krystalicznej (magmowej). Został on znaleziony w miejscowości Nowa Dębowa Wola w pow. ostrowieckim, w gminie Bodzechów. Do zbiorów muzealnych trafił w 2011 roku jako dar znalazcy.

Niewielki przedmiot został wykonany ze skały krystalicznej. W rzucie z góry posiada kształt w przybliżeniu pięciokątny. Ściany boczne i krawędzie topora są zaokrąglone. Obuch topora jest gruby i masywny, a ostrze węższe od obucha. Na powierzchni obucha widoczne są ślady uszkodzeń (odpryski), które powstały w trakcie uderzania. W pobliżu obucha topór posiada nawiercony okrągły otwór służący do osadzenia drewnianego styliska. Stan zachowania opisywanego okazu broni został określony jako dobry. Topór został wykonany metodą tłuczenia i szlifowania. Opisywany topór ma 10,4 cm długości, a jego szerokość wynosi 5,8 cm. Grubość przedmiotu dochodzi do 5,5 cm. Średnica otworu na stylisko wynosi 1,8 cm.

Topór kamienny z Nowej Dębowej Woli jest zabytkiem późnoneolitycznej (eneolitycznej) kultury ceramiki sznurowej. Był on bronią służącą do walki wręcz. Topory kamienne podkreślały status właściciela i były nieodłącznym atrybutem wojownika oraz wodza.

Wytwarzanie kamiennych toporów w pradziejach było długotrwałym procesem. Do ich produkcji wybierano odpowiednie fragmenty skał, które obtłukiwano. Następnie przedmiot gładzono i szlifowano przy użyciu fragmentów skał, piasku i wody. Używano w tym procesie płyt szlifierskich wytworzonych z innych twardych skał, np. z granitu. Okrągłe otwory służące do mocowania styliska topora wiercono za pomocą ręcznych świdrów łukowych i mokrego piasku. Wykorzystywano wiertła wykonane z kości i rogów zwierzęcych. Pradziejowi wytwórcy mogli używać także specjalnych świdrów z obciążeniem, osadzonych w drewnianych ramach. Ważne było odpowiednie umieszczenie wierconego otworu, od którego zależało wyważenie i użyteczność broni. Pod koniec procesu produkcji topór polerowano i szlifowano na kamiennych płytach szlifierskich, by nadać mu ostateczny kształt.

Topory kamienne były najważniejszą bronią wykorzystywaną przez wojowników kultury ceramiki sznurowej w okresie 2800-2400 przed Chr.. Znaleziska takich toporów znane są z obszaru całej środkowej i wschodniej Europy. Były one powszechnie używane jako element uzbrojenia i przedmiot codziennego użytku, spełniający funkcję narzędzia. Uszkodzenia obucha opisywanego topora wskazują, że w jakimś okresie użytkowania mógł on być wykorzystywany jako narzędzie. Chowano je w grobach razem z użytkownikami. Znane są one z licznych pochówków męskich z tego okresu, oraz ze znalezisk luźnych. Wielką wagę przywiązywano do materiału, z którego wykonane były topory i do ich kształtu, co wiązało się z ich istotnym znaczeniem symbolicznym. Posiadanie i używanie toporów było wyrazem specyficznej ideologii związanej z męskością i walką zbrojną, oraz stereotypem wojownika. Topory stanowiły wyznacznik statusu wojownika i wodza. Na użycie kamiennych toporów jako broni wskazują obrażenia wykryte w czasie badań szkieletów z III tys. przed Chr.

Do wykonywania toporów używano przede wszystkim skał krystalicznych. Na obszarze dzisiejszej Polski do produkcji wykorzystywano skały magmowe występujące na Dolnym Śląsku: serpentynity, amfibolity, bazalty i gabro. Na obszarze Niżu Polskiego takie topory wykonywano też z fragmentów głazów narzutowych.

Opisywany przedmiot, odnaleziony na obszarze Przedgórza Iłżeckiego można zaliczyć do grupy krakowsko-sandomierskiej kultury ceramiki sznurowej. Reprezentuje on najprawdopodobniej podtyp III toporów krępych. Materiał, z którego go wykonano to najprawdopodobniej amfibolit. Kamienne topory ceramiki sznurowej  znaleziono także m. in. w Malicach Kościelnych, Wilczycach, Złotej i Sarniej Zwoli.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA