Klucz żelazny

Zbiory Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim zawierają wiele ciekawych zabytków z epoki nowożytnej, związanych z historią regionu. Jednym z nich jest klucz żelazny, znaleziony podczas badań archeologicznych pozostałości dworu w Świrnie w 1994 roku.

Opisywany zabytek to wykonany z żelaza klucz piórowy. Posiada uchwyt taśmowy kształtu owalnego. Laska klucza (podłużna część łącząca uchwyt z piórem klucza, zwana także trzonem) jest pusta w środku i w przekroju okrągła. Przy uchwycie zwieńczona jest zgrubieniem zwanym kolankiem. Pióro klucza (przednia część wchodząca w zamek w trakcie otwierania) ma postać płytki z dwoma wycięciami. Pierwsze z nich jest prostopadłe do laski klucza, a drugie wykonano pod kątem.

Opisywany klucz jest przedmiotem o czarnej barwie powierzchni. Został wykonany metodą kucia. Długość klucza wynosi 10,8 cm, a średnica jego uchwytu 3,1 cm. Stan zachowania przedmiotu oceniono jako dobry. Posiada on jedynie drobne ubytki u wylotu laski klucza.

Klucz ze Świrny datowany jest na XVII wiek. Klucze oraz zamki drewniane i metalowe były znane już w starożytnym Egipcie i Asyrii ok. VIII w. przed Chr. Najstarsze pozostałości zamków i kluczy znane są z asyryjskiego pałacu w Dur-Szarrukin (dziś Chorsabad w Iraku) oraz z Niniwy. W starożytnej Grecji zamki i klucze były używane od VI-V w. przed Chr. Według rzymskiego uczonego z I w. przed Chr. wynalazcą zamku i klucza był grecki architekt i rzeźbiarz Teodoros z Samos, żyjący w VI w. przed Chr. Kluczy używali także Etruskowie, Celtowie i Rzymianie. W czasach Cesarstwa Rzymskiego pojawiły się zaawansowane technicznie zamki i klucze różnych typów stosowane przy zamykaniu drzwi, szkatuł, kłódek i kajdan. Forma i wielkość kluczy poprzez wieki podlegała licznym zmianom. Na ziemiach polskich elementy zamków i klucze są często znajdowane na stanowiskach z okresu wpływów rzymskich. W średniowieczu użycie zamka i klucza upowszechniło się. Powstały także cechy ślusarzy, którzy wytwarzali te przedmioty. Ich produkcją zajmowali się także kowale. Znane ze stanowisk średniowiecznych i nowożytnych klucze to przedmioty służące ochronie mienia, stosowane do otwierania i zamykania zamków drzwi, okien, skrzyń, kłódek i innych zabezpieczeń. Są one znajdowane m. in. na obszarze średniowiecznych gródków stożkowatych. Klucz znaleziony w Świrnie służył prawdopodobnie do otwierania zamka ryglowego, być może zamykającego drzwi do jakiegoś pomieszczenia dworskiego lub skrzynię.

Klucze były związane z osobami o relatywnie wysokim statusie społecznym, które posiadały dobra, które należało chronić poprzez zamykanie. W okresie nowożytnym w Polsce istniała funkcja klucznika, czyli osoby mającej pod swoim zarządem klucze od czegoś. Polski autor traktatów o ekonomice rolniczej z XVII wieku, Jakub Kazimierz Haur pisał w swym dziele „Oekonomika ziemiańska generalna”, że „(…) Klucznik ma klucze mieć w kilku węzłach, osobno od domów gościnnych, osobno od piwnicy. (…)”. Klucznikami nazywano dworskich szafarzy, czyli zarządzających domami i majątkami. Klucze należały zatem do niezbędnego wyposażenia staropolskiego dworu. Nie dziwi więc znalezisko klucza żelaznego odkrytego na terenie dworu obronnego, który powstał w Świrnie w XVI wieku.

Dwór w Świrnie został założony na niewysokiej skarpie w pobliżu drogi do Chmielowa. W czasie sondażowych badań archeologicznych prowadzonych w 1994 roku odkryto pozostałości wschodniej ściany dworu, nawarstwienia archeologiczne i pozostałości piwnic. Wśród znalezisk ruchomych znalazły się głównie fragmenty szkliwionych naczyń ceramicznych, fragmenty szyb okiennych, kości zwierzęce, fragmenty naczyń szklanych, fragmenty kafli płytowych, polewane płyty posadzkowe. Opisywany klucz żelazny znalazł się wśród dwóch przedmiotów metalowych o późnej chronologii.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA