Rdzeń krzemienny

W zbiorach Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim znajdują się bardzo liczne zabytki związane z pradziejowym krzemieniarstwem. Są wśród nich zarówno narzędzia używane do obróbki krzemienia i innych rodzajów skał, do wytwarzania narzędzi i broni, jak i fragmenty surowca i półsurowca stanowiące materiał wyjściowy do wyrobu różnych użytecznych przedmiotów. Do tej ostatniej kategorii należy rdzeń krzemienny. Nie wiadomo w jakim miejscu został znaleziony ów zabytek.

Jest to rdzeń krzemienny wiórowy, jednoodłupniowy, dwupiętowy. Ma on ok. 8 cm szerokości i 8,5 cm wysokości. Rdzeń został w toku użytkowania całkowicie wykorzystany. Potem był użytkowany wtórnie jako tłuk do obróbki krzemienia. Rdzeń zachował się do naszych czasów jedynie częściowo.

Jest on datowany na okres neolitu i został wykonany najprawdopodobniej przez przedstawicieli kultury pucharów lejkowatych. Wytworzono go z krzemienia świeciechowskiego.

Mianem rdzenia archeolodzy i prehistorycy określają fragment konkrecji krzemiennej (lub z innej łupliwej skały), od którego odbijano odłupki lub wióry w celu uzyskania półsurowca do dalszej obróbki. Wytwórca narzędzi uderzał tłukiem w odpowiednio przygotowaną i dobraną płaszczyznę surowiaka (bryły surowca) zwaną piętą, lub podstawą uderzeń, oddzielając od niego odłupki. Po oddzieleniu pierwszego odłupka bryła surowca stawała się rdzeniem. Na powierzchni rdzeni widoczne są negatywy po odbitych od ich powierzchni odłupkach lub wiórach. Płaszczyzna z widocznymi negatywami nazywana jest odłupnią. Opisywany rdzeń posiada jedną odłupnie i dwie pięty, czyli dwie płaszczyzny uderzeń. Proces eksploatacji rdzenia poprzedzany był zazwyczaj obróbką przygotowawczą (zaprawą). Polegała ona na oddzielaniu odłupków od powierzchni pięty i odłupni w celu ich przygotowania do dalszej obróbki. Opisywany rdzeń służył do wykonywania wiórów, czyli długich, smukłych odłupków krzemiennych, których długość był większa co najmniej dwukrotnie od szerokości. W czasie użytkowania został on całkowicie wyeksploatowany i był później wykorzystywany w charakterze tłuka.

Krzemień świeciechowski, z którego wykonano rdzeń, to charakterystyczna odmiana surowca krzemiennego wydobywanego w okolicach Annopola, Świeciechowa Poduchownego, Wymysłowa i Wólki Gościeradowskiej (na terenie gmin Gościeradów i Annopol w powiecie kraśnickim w województwie lubelskim). Złoża te znajdują się na prawym brzegu Wisły, na obszarze Małopolskiego Przełomu Wisły i Wzniesień Urzędowskich, na zachodnim skraju Wyżyny Lubelskiej. Największe złoża eksploatowane w pradziejach występują na wzgórzu w Świeciechowie Poduchownym, gdzie można znaleźć ławice krzemienia biało nakrapianego i czarnego. Złoża i pradziejowe kopalnie w tym miejscu odkrył w 1923 roku wybitny geolog Jan Samsonowicz, odkrywca kopalń krzemionkowskich. Krzemień świeciechowski występuje w postaci bulastych konkrecji w opokach turońskich oraz na paleogeńskim i neogeńskim złożu wtórnym. Pradziejowi górnicy eksploatowali surowiaki ze złoża wtórnego występujące w zwietrzelinie. Wydobywali krzemień drążąc płytkie jamy, szybiki i rowy eksploatacyjne. Krzemień świeciechowski był wykorzystywany przez człowieka już od schyłku paleolitu. Używali go mezolityczni łowcy-zbieracze. Wykorzystywali go także przedstawiciele kultur neolitycznych, zwłaszcza kultury pucharów lejkowatych. Krzemień świeciechowski był surowcem wysokiej jakości, intensywnie wykorzystywanym przez mieszkańców osady neolitycznych górników na wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie, którzy eksploatowali także kopalnie w Krzemionkach. Wytwarzano z niego siekierki, narzędzia wiórowe i grociki strzał. Wykorzystywano go jeszcze w początkach epoki brązu.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA