Czerpak

Wśród zabytków wchodzących w skład zbioru archeologicznego Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim wchodzą liczne pradziejowe naczynia ceramiczne. Wśród nich można wyróżnić formy służące określonym celom. Ich przykładem może być ceramiczne naczynie – czerpak.

Przedmiot został znaleziony w czasie ratowniczych badań archeologicznych prowadzonych przez Muzeum Regionalne w Ostrowcu Świętokrzyskim w czerwcu 1970 r. w miejscowości Wszechświęte (woj. świętokrzyskie, pow. opatowski, gm. Sadowie).

Czerpak został wykonany z wypalanej gliny. Jest to naczynie o ściankach w przybliżeniu łukowatych o lekkim załomie, przechodzących w niewyodrębnione, płasko-kuliste dno. Wylew naczynia jest prosty, a od jego krawędzi odchodzi masywne, taśmowate ucho. Przełom naczynia ma kolor czarny. Na zewnętrznej powierzchni, w partii przydennej widoczne są ślady spalenizny. Całe naczynie charakteryzuje się barwą ciemnoszaro-brunatną. Wysokość omawianego zabytku wynosi 4,5 cm, a jego średnica ok. 9,8 cm.

Czerpak został wykonany techniką ręcznego lepienia. Stan jego zachowania jest dość dobry. Brak mu jedynie dwóch niewielkich fragmentów wylewu.

Zabytek jest datowany na przełom epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Jest to charakterystyczny dla kultury łużyckiej półkulisty czerpak z taśmowatym uchem.

Czerpaki półkuliste pojawiły się w tej kulturze już w IV okresie epoki brązu i były popularne także w V okresie epoki brązu oraz w późniejszych okresach istnienia tej kultury. Były one bardzo popularną formą w inwentarzach kultury łużyckiej. Opisywany zabytek związany jest najprawdopodobniej z grupą tarnobrzeską tej kultury. Grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej obejmowała obszary dorzecza Sanu i Wisłoki, a także we wschodniej części Gór Świętokrzyskich. Kultura łużycka rozwijała się na ziemiach polskich w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza, czyli ok. 1350-400 lat przed Chr. Stanowiła ona część wielkiego kręgu kultur pól popielnicowych, rozwijających się w Europie w środkowej i młodszej epoce brązu. Charakteryzowała się ona osiadłym trybem życia, stabilnym osadnictwem, rolniczo-hodowlaną gospodarką i ciałopalnym obrządkiem pogrzebowym. Jej gospodarka charakteryzowała się maksymalną eksploatacją lokalnych zasobów przyrodniczych. Jej osadnictwo było bardzo ustabilizowane i długotrwałe. Rozwinęła się w jej obrębie także metalurgia brązu. Zasięg kultury łużyckiej obejmował przede wszystkim dorzecza Wisły i Odry oraz sąsiednie obszary Saksonii, Brandenburgii, Łużyc i Czech.

Łużyckie czerpaki gliniane były naczyniami o proporcjach właściwych dla waz, mis i pucharów. Zaopatrzone są w jedno ucho, łączące wylew naczynia z górną partią brzuśca lub z jego największą wydętością. Czerpaki służyły przede wszystkim do czerpania, przelewania i spożywania płynów, a prawdopodobnie także do operowania substancjami sypkimi. Były to typowe naczynia codziennego użytku, które wykorzystywano w gospodarstwie domowym. W praktykowanej przez ludność kultury łużyckiej produkcji solowarskiej takie naczynia mogły służyć do przelewania solanki oraz zbierania z jej powierzchni zanieczyszczeń. Czerpaki były często wkładane do grobów ciałopalnych wraz z innymi naczyniami ceramicznymi w charakterze darów grobowych. Czasem spełniały także funkcję popielnic. Czerpaki znane są m. in. z cmentarzyska kultury łużyckiej w Nietulisku Dużym (pow. ostrowiecki, gm. Kunów).

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA