Dzbanek gliniany

W zbiorach Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim znaleźć można liczne przykłady dobrze zachowanych nowożytnych naczyń ceramicznych. Wyróżnia się wśród nich doskonale zachowany do naszych czasów dzbanek gliniany.

Jest to zabytek pochodzący najprawdopodobniej ze zbiorów dawnego Muzeum PTK w Ostrowcu.

Przedmiot został wykonany z wypalanej gliny. Jest to naczynie o esowatym profilu, z dnem wyodrębnionym na kształt niskiej stopki. Posiada taśmowate ucho z podkreślonymi krawędziami. Brzusiec dzbanka zdobiony jest płytkim, poziomym żłobkowaniem oraz malowanym wzorem w postaci trzech grup pionowych pasków oraz paska poziomego umieszczonego na przejściu brzuśca w szyję naczynia. Dzbanek charakteryzuje się barwą jasnoszarą przechodzącą w białą. Ma wysokość 12,3 cm. Średnica wylewu wynosi 9,5 cm, a średnica brzuśca 11 cm. Dno naczynia ma średnicę 5,8 cm. Dzbanek został wykonany z białej gliny kaolinowej techniką toczenia na kole szybkoobrotowym.

Stan zachowania zabytku oceniono jako bardzo dobry. Na brzuścu widoczny jest numer 735 oraz napis 802 Opatów.

Dzbanek pochodzi z epoki nowożytnej i jest datowany na szeroki okres od drugiej połowy XVI do XIX wieku. Naczynia z glin białych, wypalane w atmosferze utleniającej, o barwie białej, biało-szarej, kremowej lub kremowo-białej są charakterystyczne dla nowożytnej Polski i znajdowane na wielu stanowiskach archeologicznych z tego okresu. Zalicza się je do tzw. grupy technologicznej BU. Liczne naczynia z białej gliny znane są m. in. z Lublina i Sandomierza (m. in. z Zamku i Collegium Gostomianum). Były one produkowane już w XIV i XV wieku. Większość ówczesnych wyrobów ceramicznych stanowiły naczynia toczone na kole garncarskim.  Zdobienia w postaci żłobkowania powierzchni naczynia wykonywane były za pomocą rylców kościanych, drewnianych patyczków lub kilkuzębnych grzebyków garncarskich. Techniką malowania zdobiono właśnie te wyroby, które zalicza się dziś do grupy technologicznej BU. Ornament nanoszono na powierzchnię naczynia za pomocą pędzelka. Najczęściej była to pozioma, dookolna linia namalowana rdzawą lub brązową farbą (podobnie jak w przypadku opisywanego zabytku).

Dzbanki o podobnej formie były powszechnie używanej w okresie nowożytnym na obszarze dzisiejszej Polski. Używano ich zarówno na wsi, jak i w miastach. Określa się je także niekiedy mianem garnków. Były to powszechnie używane naczynia kuchenne, służące do przechowywania i przenoszenia płynów (lub substancji sypkich), bądź do gotowania strawy na ogniu. Mogły też pełnić funkcję naczyń stołowych.

Naczynia ceramiczne były produkowane w lokalnych warsztatach garncarskich. W okresie nowożytnym działały one m. in. w Ostrowcu, Denkowie i Iłży. Ceramika biała zdobiona malunkami wytwarzana była także w Solcu nad Wisłą. Charakterystyka omawianego naczynia wskazuje, że może ono pochodzić z tej właśnie wytwórni. W produkcji używano gliny wydobywanej z występujących lokalnie pokładów. Surowiec poddawano dołowaniu, to znaczy składowaniu przez dłuższy okres w otwartych dołach i zbiornikach. Następnie surowiec ubijano i usuwano zanieczyszczenia, a potem glinę zalewano wodą i ugniatano depcząc ją stopami. Przygotowane uprzednio porcje gliny (tzw. kulsy) poddawano obróbce na kole garncarskim. Po uformowaniu naczynia przesuszano i wypalano.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA