Łyżwa kościana

W zbiorach Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim można znaleźć nie tylko zabytki związane z pradziejami i najstarszymi etapami dziejów ludzkości. Znajdują się w nich także przedmioty związane ze średniowieczem i okresem nowożytnym. Należy do nich wykonana z kości łyżwa.

Pochodzenie i sposób nabycia tego zabytku są nieznane. Łyżwa została wykonana ze zwierzęcej kości długiej, należącej do bydła lub konia. Przedmiot zachował się do naszych czasów w całości.

Jedna z powierzchni łyżwy została silne wygładzona na całej długości. Na przeciwnej powierzchni trzonu widoczne są drobne, poprzeczne nacięcia. Na obu końcach przedmiotu zostały wywiercone otwory służące do mocowania rzemieni, które przytwierdzały łyżwę do stopy i obuwia użytkownika. Łyżwa ma barwę jasnobrunatną. Została wykonana metodą gładzenia i wiercenia. Jej całkowita długość wynosi 25,6 cm. Szerokość trzonu wynosi 3,4 cm a jego grubość 2,1 cm. Zabytek zachował się do naszych czasów w dobrym stanie. Jest on oczywiście częścią zestawu, który składał się z pary łyżew.

Opisywany zabytek datowany jest na okres wczesnego średniowiecza. Łyżwy kościane to stosunkowo często występujące zabytki średniowieczne. Dostarczają one informacji o aktywności i rozrywkach ludzi, gospodarce, technice przetwarzania surowca kościanego, środkach transportu i ewolucji klimatu. Interesują się nimi nie tylko archeolodzy, ale także historycy sztuki i kultury, archeozoolodzy traseolodzy i etnografowie. Swoją nazwę łyżwy wzięły od płaskich, długich czółen, które były użytkowane przy budowie mostów i młynów jako podstawa. Służyły ludziom do przemieszczania się po lodzie lub ubitym śniegu albo po innej mokrej nawierzchni. Pozwalały one na szybsze poruszanie się po ściętych lodem rzekach i jeziorach. Były też wyposażeniem rybaków łowiących ryby w przeręblach zimą. Łyżwy z długich kości goleniowych koni lub krów służyły jako płozy niewielkich sanek. Od XIV wieku jazda na łyżwach stała się formą rozrywki dzieci i dorosłych.

Wykonywano je z kości końskich lub bydlęcych (najczęściej z kości śródręcza, śródstopia i kości promieniowych). Kości końskie były wyżej cenione jako surowiec do wykonywania łyżew ze względu na ich wyższą grubość, długość i twardość. W braku dobrego materiału do ich wytwarzania sporadycznie wykorzystywano kości świń lub łosi.

Dla łyżew kościanych charakterystyczna jest obecność wyślizganej powierzchni. Dzięki eksperymentom archeologicznym prowadzonym m. in. w Polsce i w krajach skandynawskich udało się stwierdzić, że łyżwy kościane były w pełni funkcjonalne i stosunkowo proste do wykonania. Wykonywano je w ramach wytwórczości przydomowej, ale także w wyspecjalizowanych warsztatach rogowniczych, o czym świadczą m. in. znaleziska z osady w Kaliszu-Zawodziu. Kościane łyżwy były znane już w epoce brązu i żelaza. Łyżwy kościane były w środkowej i północnej Europie używane od wczesnego średniowiecza aż po wiek XIX. Oprócz tego używano ich przez długi czas także na Bałkanach, na Węgrzech, w Niemczech, Anglii i na Islandii. W średniowieczu i później na łyżwach jeżdżono, odpychając się od powierzchni lodu dwoma kijkami z żelaznym zakończeniem. Były one przystosowane zarówno do biegania i chodzenia, jak i do wolnego ślizgania się po lodzie. Mocne starcie i wyświecenie niektórych egzemplarzy świadczy o ich intensywnym używaniu. Arabski autor z XII w., Al.-Marwazi opisywał użycie łyżew przez średniowiecznych mieszkańców Bułgarii Nadwołżańskiej: „Nie jest możliwe chodzenie po takich śniegach (lub lodach) dla ludzi, chyba że przywiążą oni do swych nóg kości goleniowe wołów i wezmą do rąk dwa oszczepy, którymi uderzają w śnieg (lód) ku tyłowi. W ten sposób nogi ich ślizgają się ku przodowi po powierzchni lodu” . Z biegiem czasu w ikonografii i źródłach pisanych pojawiały się coraz liczniejsze przedstawienia i wzmianki dotyczące jazdy na łyżwach. Upowszechnienie łyżew w Europie zbiegło się z ochłodzeniem klimatu i początkiem tzw. małej epoki lodowej (od XIII w.). Znaleziska wczesnośredniowieczne tych przedmiotów znane są m. in. z Hedeby, Giecza, Gniezna, Wolina, wrocławskiego Ostrowa Tumskiego i Kalisza. Nie brak ich także w krajach zachodniej Europy. W Polsce najwięcej znalezisk kościanych łyżew pochodzi z wczesnośredniowiecznych grodów. W późnym średniowieczu zaczęły się upowszechniać w Europie łyżwy żelazne.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA