Region || Młyn w Stokach Starych

Młyn w Stokach Dużych, fasada południowa i wschodnia, bok widoczny budynek Małej Elektrowni Wodnej; stan obecny (fot. Ł. Wójcik)

Przemierzając szlak regionalnej architektury drewnianej, nie sposób pominąć okazałego młyna wodnego usadowionego przy brzegu rzeki Kamiennej w Stokach Dużych w gminie Ćmielów. Choć zachowany budynek pochodzi z początku XX wieku, to historia osady młyńskiej sięga głęboko w przeszłość. Pierwsza wzmianka o młynie w Stokach pochodzi z 1577 roku. Kolejną znajdujemy w inwentarzu dóbr księcia Janusza Ostrogskiego spisanym w roku 1618. Wówczas stojący „na stawie” w Stokach młyn posiadał „kół mącznych dwie, stępy trzecie” i sąsiadował z kuźnicą żelaza. Choć sama kuźnica nie przetrwała próby czasu, to młyn pracował przez kolejne wieki, o czym świadczą choćby mapy z przełomu XVIII i XIX wieku.

Obecny budynek wybudowano ok. 1910 roku za czasów księcia Aleksandra Druckiego-Lubeckiego na miejscu poprzedniego, spalonego. Książę już w 1918 roku przekazał osadę wraz z Rudą Kościelną swojej córce Marii. Ta, choć nie miała szczęścia w małżeństwach, okazała się sprawną administratorką. Sam młyn doczekał się wtedy wielu modernizacji, wśród których najważniejszą było zamontowanie turbiny wodnej. O dobrej kondycji młyna świadczy opinia rzeczoznawcy z 1934 roku: „(…) dzięki nowoczesnym urządzeniom całą większą i mniejszą własność okoliczną obsługuje bez konkurencji (…)”. Nie zmieniło się to nawet w czasie okupacji, kiedy dobra rudzkie zajęli Niemcy. Po wojnie wpierw był własnością Gminnej Spółdzielni, a w 1951 roku został przejęty przez Rejonowe Przedsiębiorstwo Młynów Gospodarczych w Ostrowcu. Dzięki kolejnym modernizacjom i wymianie urządzeń funkcjonował do 1987 roku. Dziś nieczynny, wpisany do rejestru zabytków, znajduje się na zamkniętym terenie elektrowni wodnej.

Obiekt reprezentuje typ młyna wodnego poruszanego turbiną wodą. Wzniesiony z drewna sosnowego i dębowego na planie prostokąta, ma trzy kondygnacje (parter, piętro, poddasze). Ściany wykonano z krawędziaków sosnowych w konstrukcji węgłowej, wiązanej na nakładkę dwustronną.

Młyn, wykorzystujący energię rzeki, posiadał system spiętrzający wodę z jazem, nad którym znajdował się drewniany pomost. Dziś w jego miejscu znajduje się elektrownia wodna, na potrzeby której przekształcono ten odcinek koryta. Jednocześnie jednak zachowano i zabezpieczono sam budynek młyna, który wyróżnia się wśród zabytków architektury drewnianej regionu.

Opracowanie: Łukasz Wójcik