Słownik terminów archeologicznych, geologicznych, przyrodniczych i górniczych

Słownik terminów archeologicznych, geologicznych, przyrodniczych i górniczych

opracowanie: dr Szymon Modzelewski

akumulacja – (agradacja, depozycja, namywanie, nanoszenie, łac. accumulatio –nagromadzenie) proces geologiczny polegający na gromadzeniu się osadów i (okruchów mineralnych, skał, cząstek roślin i zwierząt, lodu) na powierzchni ziemi, na dnie zbiorników wodnych, oraz na dnie zagłębień terenu. Zachodzi ona pod wpływem działania wody, wiatru, lodowców, wulkanów lub innych czynników.

aluwium – (aluwia, łac. alluvium – powódź) czyli osady rzeczne powstające w procesie akumulacji na skutek działania wód płynących. Aluwia to osady okruchowe (żwiry, piaski, muły) transportowane i osadzane przez rzekę na dnie koryta rzecznego (osady korytowe) oraz, w okresie powodzi, również na tarasach zalewowych (osady pozakorytowe — mady). W aluwiach gromadzą się niekiedy ciężkie i odporne chemicznie minerały, tworząc złoża aluwialne, np. piaski złoto- i platynonośne, piaski diamentowe, kasyterytowe, magnetytowe.

amfibolit – (gr. ἀμφίβολος [amfibolos] – dwuznaczny) skała metamorficzna barwy ciemnozielonej lub ciemnoszarej, masywna i bardzo zwięzła, powstała na skutek przeobrażenia skał magmowych obojętnych i zasadowych lub margli, zawierająca głównie minerał zwany amfibolem, posiada wiele odmian. Są najczęściej ciemnozielone, ciemnoszare, czarne. Występują w Sudetach, np. w Masywie Śnieżnika, na Dolnym Śląsku i w Tatrach. Amfibolit jest wykorzystywany jako kruszywo łamane przy budowie dróg, linii kolejowych, a także jako kamień ozdobny. W epoce kamienia i w eneolicie z amfibolitu wykonywano różne narzędzia (przede wszystkim ciosła i toporki).

amfora – (gr. ἀμφι [amfi] – z dwóch stron, φορεύς [foreus] – noszący) dawne naczynie ceramiczne o wydłużonym lub pękatym brzuścu, z dwoma imadłami, służące do przechowywania i transportu płynów. Ceramiczne, pękate amfory  małymi uszami były używane już w neolitycznej kulturze amfor kulistych. Naczynia tego typu były używane w pradziejowej Eurazji od Europy, przez Kaukaz, aż po Chiny. Amfory z neolitycznego chińskiego stanowiska Banpo pochodzą sprzed ok. 4800 lat przed Chr. Amfory były używane na wybrzeżu Lewantu już 3500 lat przed Chr. Produkcja i użycie amfor upowszechniło się w krajach położonych na wybrzeżach Morza Śródziemnego w epoce brązu. O amforach wspominają teksty mykeńskiego pisma linearnego B. W epoce żelaza, amfory były standardowymi pojemnikami używanymi w cywilizacji greckiej i rzymskiej. Przechowywano i przewożono w nich wino, oliwę z oliwek, sos rybny (garum), oliwki, winogrona, zboże. Amfory transportowe produkowano na skalę masową. Często opatrywano je stemplami na uchach (imadłach) inskrypcjami, zawierającymi informacje o towarze, jego pochodzeniu i odbiorcy (dipinti). W starożytnej Grecji wytwarzano także pięknie dekorowane, ozdobne amfory, używane podczas różnych uroczystości. Malowane amfory wypełnione oliwą były nagrodą dla zwycięzców igrzysk panatenajskich (odbywających się w Atenach). W czasach Cesarstwa Rzymskiego amfor powszechnie używano do przechowywania i przewożenia towarów płynnych i sypkich. Starożytne wraki statków handlowych odkrywane na dnie Morza Śródziemnego i Czarnego zawierają zazwyczaj dziesiątki i setki amfor. W Rzymie istnieje sztuczne wzniesienie (Monte Testaccio) zbudowane głównie ze skorup potłuczonych amfor. Tego typu naczyń używano w Bizancjum i innych krajach śródziemnomorskich jeszcze w okresie średniowiecza. W późniejszych okresach amfory w roli naczynia zasobowego i transportowego zostały wyparte przez naczynia klepkowe, czyli beczki.

animizm – (łac. animus – duch) według niektórych religioznawców pierwotna forma religii, której istota miała się sprowadzać do powszechnej wiary w istnienie niematerialnych i zdolnych do samodzielnej egzystencji dusz, ożywiających wszystkie elementy kosmosu i przyrody, w tym człowieka. Duszę miały posiadać istoty nieludzkie, a nawet przedmioty materialne i elementy przyrody nieożywionej. Nie jest jasne, czy animizm to jedynie pojedyncze, szeroko rozpowszechnione wierzenie religijne, czy też rozbudowany światopogląd. Animizm jest uważany za typowy element pierwotnych religii plemiennych. Twórcą tego terminu był brytyjski antropolog i etnolog Edward Burnett Tylor (1832-1917).

apotropaiczny – (apotropeiczny; gr. αποτρέπειν [apotropein] – odpędzać, odwracać) przedmiot, obrzęd lub czynność mająca według niektórych wierzeń moc odpędzania złych duchów i ochrony przed złem. Apotropaizm to rodzaj magii obronnej posługującej się zaklęciami, amuletami, dźwiękami. Terminem magii apotropeicznej określa się ogół praktyk, charakteryzujących się użyciem ochronnych środków magicznych, zarówno w postaci rytuałów i wykorzystywanych w ich trakcie rekwizytów jak również określonych przepisów i zakazów, których celem jest ochrona człowieka przed najróżniejszymi nieszczęściami, mocami zła i przekroczeniem przepisów religijnych. Do najczęściej używanych przedmiotów apotropaicznych należały różnego rodzaju amulety. Używano ich już w pradziejach. W starożytnym Egipcie działanie ochronne przypisywano amuletom przedstawiającym hieroglif anch (oznaczający „życie”) oraz tzw. oko Horusa (Uadżet), a także symbolom i wyobrażeniom bóstw. Wykonywano je z różnych materiałów: szkła, fajansu, złota, kości, kamienia, a nawet z metali szlachetnych. W starożytności w krajach śródziemnomorskich i w Europie rolę apotropaicznych amuletów mogły pełnić także szklane paciorki z motywem oczkowym. Takie ozdoby importowane z terenu Cesarstwa Rzymskiego lub wytwarzane na miejscu były używane na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich. Na obszarze ziem polskich rolę apotropaiczną przypisywano np. skamieniałościom belemnitów, które wkładano do grobów zmarłym różnych kultur, począwszy od paleolitu, a na wczesnym średniowieczu skończywszy.

archeologia – (ἀρχαῖος [archaios] – dawny, starożytny, λόγος [logos] – słowo, opowiadanie, nauka) dziedzina nauka zajmująca się badaniem dziejów ludzkości na podstawie wszelkich pozostałości materialnych pozostawionych przez dawne społeczeństwa. Celem archeologii jest odtwarzanie dawnej historii człowieka i ochrona materialnych zabytków przeszłości. Zasięgiem czasowym archeologia obejmuje zatem okres od pojawienia się człowieka na Ziemi aż po dzień dzisiejszy, bowiem praktycznie każdy okres pozostawił po sobie materialne ślady. Archeolodzy badają zarówno ślady pochodzące z czasów prehistorycznych (przed wynalezieniem systemów pisma), jak i historycznych (w których istniały już źródła pisane). Źródła archeologiczne stanowią poważne uzupełnienie, a niekiedy także korektę w stosunku do przekazów historycznych. Często informacje źródeł historycznych trudno zrozumieć bez pomocy archeologii, tak samo jak wiele zabytków archeologicznych nie da się prawidłowo interpretować bez pomocy źródeł tekstualnych. Jeszcze większe znaczenie ma archeologia dla czasów prehistorycznych, dla których pozostałości materialne stanowią jedyną dostępną badaniom kategorię źródeł. Źródła archeologiczne przekazują bezpośrednie informacje  o działalności ludzkiej i dużo rzadziej fałszują rzeczywistość niż źródła pisane podlegające określonym, często intencjonalnym zniekształceniom. Archeologia jest samodzielną dyscypliną naukową zajmującą się rekonstrukcją procesów zachodzących w przeszłości ludzkich społeczeństw na podstawie źródeł materialnych. Archeologia dzieli się zatem na dwie podstawowe dyscypliny: archeologię prehistoryczną (pradziejową, prahistoryczną) i archeologię historyczną. Archeologia pozyskuje informacje o czasach, które nie zostały w ogóle oświetlone przez źródła pisane, a także tych, które nie są przez nie opisywane w dostateczny sposób. Archeologia dzieli się na poszczególne subdyscypliny wedle kryteriów geograficznych (np. archeologia Polski, Europy, Azji, Afryki), chronologicznych (np. archeologia pradziejowa, epoki żelaza, klasyczna, średniowieczna), etnicznych (np. archeologia Germanów, Celtów, Słowian), cywilizacyjno-historycznych (np. archeologia starożytnego Egiptu, Grecji, Rzymu, Chin, Mezoameryki),  a także wedle stosowanych metod badawczych (np. archeologia podwodna, lotnicza, wysokogórska) i przedmiotu badań (np. archeologia ekonomiczna, bioarcheologia, archeologia wojny). Podstawową metodą badawczą archeologii są terenowe badania wykopaliskowe, polegające na metodycznym i zgodnym z regułami naukowymi odsłanianiu i dokumentowaniu pogrzebanych w glebie pozostałości dawnej działalności ludzkiej. Ważną częścią prac wykopaliskowych jest prowadzenie starannej dokumentacji i precyzyjnych pomiarów. Szczególne znaczenia ma także badanie warstw i obiektów archeologicznych i rekonstrukcja procesu formowania się staoniwsk. Oprócz niej stosuje się szeroko badania powierzchniowe, analizę zdjęć lotniczych i satelitarnych, prospekcję geofizyczną. Ogromne znaczenie mają także wszelkie badania fizykochemiczne zabytków pozyskiwanych przez archeologów w czasie wykopalisk i innych rodzajów badań. Pozwalają one uzyskiwać całą gamę różnorodnych informacji o działalności człowieka w przeszłości. Szczególnie ważne są metody datowania względnego i bezwzględnego, zwłaszcza te, które oparte zostały na zjawiskach fizycznych, chemicznych i biologicznych (metoda radiowęglowa, dendrochronologiczna, potasowo-argonowa, uranowo-torowa, termoluminescencyjna i in.). Pozwalają one na określenie wieku zabytków i warstw archeologicznych, co jest kluczowe dla rekonstrukcji procesu dziejowego. Archeolodzy badają wiek źródeł archeologicznych, ich pierwotną funkcję, co pozwala na rekonstrukcję sekwencji wydarzeń w czasie i przestrzeni. Archeologia jest nauką dynamiczną, adaptującą wciąż nowe metody badania przeszłości. W jej obrębie zmieniają się podejście metodologiczne, teorie i metody badawcze. Początki archeologii sięgają jeszcze zainteresowania zabytkami najstarszej przeszłości, przejawianego przez niektórych uczonych starożytnych i średniowiecznych. W epoce wczesnonowożytnej zaczęło się gromadzenie kolekcje zabytków archeologicznych i zakładanie stowarzyszeń starożytników, zajmujących się studiami nad odległą przeszłością i jej pozostałościami.  Nowoczesne, w pełni naukowe badania archeologiczne zostały zapoczątkowane w XIX wieku. W 1836 roku duński uczony Christian J. Thomsen wprowadził podział pradziejów na epoki kamienia, brązu i żelaza (tzw. system trzech epok) i według niego zorganizował wystawę krajowych starożytności w Muzeum Narodowym w Kopenhadze. W 1847 roku Jacques Boucher de Crèvecœur de Perthes opublikował wyniki swoich badań żwirowisk nad rzeką Sommą, wskazujące na współwystępowanie w tych samych warstwach, a tym samym współczesność narzędzi kamiennych wykonanych przez ludzi i szczątków wymarłych zwierząt. W tym samym czasie prace geologów Jamesa Huttona i Charlesa Lyella pozwoliły ugruntować fakt bardzo odległego wieku Ziemi i długotrwałości procesów geologicznych, a także zasadę aktualizmu geologicznego (głoszącą, że w przeszłości powierzchnię Ziemi kształtowały te same procesy, co obecnie). Teoria ewolucja sformułowana przez Karola Darwina miała równie wielki wpływ na rozwój archeologii, wzmacniając przekonanie o wielkiej starożytności gatunku ludzkiego i jego odległej, prehistorycznej przeszłości. Miała też wpływ na metodologię archeologii i rozważania teoretyczne. W połowie XIX wieku zaczęły się zakrojone na szeroką badania archeologiczne w Europie, na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej. Eduard Lartet i Gabriel Mortillet rozpoczęli badania paleolitycznych stanowisk w Europie. W Mezopotamii Austen H. Layard, Paul E. Botta i Ernest de Sarzec badali miasta starożytnej Asyrii i Sumeru, poszerzając znacznie wiedzę o tych cywilizacjach. W Szwajcarii Ferdinand Keller i Jakob Messikommer od 1853 roku badali odsłonięte przez opadający poziom wód osady pradziejowe nad jeziorami alpejskimi. John Lloyd Stephens, Frederick Catherwood i Alfred P. Maudslay zapoczątkowali badania położonych na terenie Mezoameryki stanowisk archeologicznych związanych z kulturą Majów. Auguste Mariette i Richard K. Lepsius prowadzili badania na stanowiskach związanych z cywilizacją starożytnego Egiptu. W latach 1870-1890 Heinrich Schliemann prowadził wykopaliska w Hissarlik w Azji Mniejszej, odkrywając pozostałości starożytnej Troi. John Lubbock zapoczątkował rozwój dociekań w dziedzinie archeologii okresu pradziejowego. W drugiej połowie XIX wieku rozwijała się metodyka badań wykopaliskowych, metody datowania względnego i analizy zabytków, w czym największy udział mieli Augustus Fox-Lane Pitt-Rivers, William M. F. Petrie, Giacomo Boni i Oscar Montelius. Archeolodzy zbierali informacje o odkrywanych kulturach i przeprowadzali datowanie, klasyfikację i systematyzację odkrywanych zabytków. Archeologia na przełomie XIX i XX wieku stawała się dziedziną profesjonalną, a jej adepci wykształconymi na wydziałach uniwersyteckich specjalistami. Jedne z najstarszych katedr archeologii powstały na brytyjskich i niemieckich uniwersytetach w latach 50-tych XIX wieku. Na ziemiach polskich pierwsza katedra archeologia powstała na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, kierował nią prof. Józef Łepkowski. Pierwsza połowa XX wieku przyniosła odkrycia Arthura Evansa w Knossos na Krecie, Roberta Koldewaya w Babilonie, Leonarda Woolleya w Ur, Mortimera Wheelera w Indiach i w Wielkiej Brytanii, Kathleen Kenyon w Lewancie i Hugo Wincklera w Hattusas, które pozwoliły w znacznym stopniu uzupełnić wiedzę o wczesnych okresach starożytności. Specjaliści zaczęli stosować nowe metody badawcze i dokumentacyjne w pracy terenowej. Coraz większe znaczenie zyskiwała obserwacja i dokumentacja stratygrafii. W latach 20-tych XX stulecia Józef Żurowski i Stefan Krukowski rozpoczęli badania archeologiczne kopalń krzemienia w Krzemionkach, a w 1934 roku Józef Kostrzewski i Zdzisław Rajewski rozpoczęli badania grodziska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Biskupinie. Próbę syntezy wiedzy o pradziejach i okresie wczesnohistorycznym podjął Vere Gordon Childe, który wprowadził pojęcia rewolucji neolitycznej i urbanistycznej i zajmował się także przyczynami zmian dotykających dawne społeczeństwa. W latach 30-tych zaczęły się także badania stanowisk związanych z żyjącymi w plejstocenie hominidami, zapoczątkowali je: Richard i Mary Leakey, Raymond Dart i Robert Broom. Od lat 40-tych i 50-tych XX wieku archeolodzy zaczęli zwracać coraz większą uwagę na znaleziska związane z ekologicznym i gospodarczym kontekstem działalności minionych społeczeństw. Celem badań zaczęła być rekonstrukcja ich sposobu życia i zrozumienie mechaniki zmian, a nie tylko tworzenie ciągów typologicznych zabytków i śledzenie zasięgów kultur archeologicznych. Pionierami nowego podejścia byli Grahame Clark i Julian Steward. Przełomowe znaczenie miało dla archeologii wynalezienie pierwszej fizykochemicznej metody datowania bezwzględnego – metody radiowęglowej (¹⁴C) przez Willarda Libby’ego w 1949 roku. Archeolodzy zyskali pierwsze niezależne narzędzie do określania wieku zabytków i ich kontekstu, a chronologia wielu okresów prehistorii zmieniła się w sposób diametralny. W związku z postępami w dziedzinie techniki zaczęła się szybko rozwijać archeologia lotnicza i podwodna, dwie dziedziny, które w zasadniczy sposób poszerzyły wiedzę badaczy o odległej przeszłości. Rozwijała się archeobotanika, archeozoologia, archeologia eksperymentalna i etnoarcheologia. W latach 50-tych i 60-tych XX stulecia narodził się w Stanach Zjednoczonych kierunek badawczy zwany nową archeologią lub archeologią procesualną. Kładł on nacisk na systemowe podejście do przeszłości, wyjaśnienia faktów i przemian zachodzących w przeszłości na bazie danych ekonomicznych, ekologicznych i demograficznych, badanie dawnego środowiska naturalnego, wyjaśnienia dające się weryfikować i programy badawcze nastawione na odpowiedź na konkretne pytania. Mimo, że ruch nowej archeologii w swojej zasadniczej postaci wygasł, jego postulaty stały się podstawą współczesnego sposobu prowadzenia badań archeologicznych, czyniąc z archeologii dojrzałą dyscyplinę naukową, której celem jest odpowiedź na konkretne pytania dotyczące faktów i procesów zachodzących w przeszłości społeczeństw ludzkich. Druga połowa XX wieku to dla archeologii czas wielkich projektów badawczych, często związanych z badaniami ratunkowymi poprzedzającymi szeroko zakrojone inwestycje współczesnej gospodarki. Współczesna archeologia jest areną ścierania się wielu kierunków badawczych i orientacji teoretycznych. Jednocześnie coraz szerzej wykorzystuje metody zaczerpnięte z nauk przyrodniczych i ścisłych (dziedzina zwana archeometrią).

archeologia eksperymentalna – (archeologia doświadczalna; ἀρχαῖος [archaios] – dawny, starożytny, λόγος [logos] – słowo, opowiadanie, nauka, łac. experimentum – próba, doświadczenie) metoda badawcza stosowana w archeologii, polegająca na odtwarzaniu starożytnych technologii, sposobów pozyskiwania surowców, wykonywania i użytkowania narzędzi i innych przedmiotów, oraz rekonstrukcją przebiegu różnych procesów i czynności związanych z działalnością człowieka. Archeolodzy zajmujący się takimi eksperymentami przeprowadzają współcześnie różne próby i testy, dotyczące np.: sposobów uprawy roli, przechowywania zboża, tempa wycinania lasu krzemiennymi siekierami, transportu kamieni, podróży dalekomorskich, sposobów budowy domów, procesów niszczenia obiektów i erozji, obróbki surowców (kamienia, drewna, kości, metali itd.), garncarstwa czy tkactwa. Buduje się także repliki starożytnych osiedli, w których eksperymentalnie odtwarzane są warunki życia i sposoby gospodarowania znane z przeszłości. Dzięki zastosowaniu dostępnych w przeszłości technik, materiałów i metod znanych z przeszłości można odtworzyć szczegóły danych procesów produkcyjnych, budownictwa, działań militarnych czy gospodarki. Archeologia eksperymentalna dostarcza danych i analogii dotyczących pozyskiwania surowców, produkcji przedmiotów, ich użytkowania i depozycji. Wielu archeologów przeprowadzało doświadczenia z wykonywaniem replik narzędzi krzemiennych. Bada się także mikroskopijne ślady zużycia na replikach narzędzi wykonanych z różnych materiałów, by uzyskać materiał porównawczy do analizy podobnych śladów na oryginalnych zabytkach. Rekonstruuje się niekiedy całe osady i gospodarstwa rolne (np. starożytną farmę z epoki żelaza w Butser w wielkiej Brytanii), by badać dawne systemy gospodarowania i życie codzienne. Bada się także procesy wpływające na zachowanie źródeł archeologicznych po ich depozycji w glebie lub w wodzie. Archeolodzy prowadza też eksperymenty dotyczące wznoszenia budowli i konstrukcji (np. megalitów) za pomocą technik dostępnych pradziejowym i starożytnym społeczeństwom.

artefakt – (zabytek, zabytek ruchomy, wyrób, wytwór, łac. ars – sztuka, technika, facio, facere – czynić, robić) w archeologii każde znalezisko ruchome (przedmiot ruchomy) wytworzone lub przystosowane do użycia przez człowieka, a następnie odkryte w wyniku badań archeologicznych (np. narzędzia, broń, pojazdy, ceramika, metalowe figurki, monety, tkaniny, części urządzeń, przedmioty kultu, ozdoby). Jest to każdy przedmiot wykazujący ślady obróbki, w przeciwieństwie do przedmiotów naturalnych. Artefakty mogą występować w określonym kontekście archeologicznym (tzn. w warstwach lub obiektach archeologicznych, obok innych zabytków) lub jako znaleziska luźne. Pojedyncze znaleziska ruchome nabierają znaczenia jako źródła informacji o przeszłości dzięki kontekstowi archeologicznemu. Artefakty wyróżniają się kulturowo określoną, powtarzalną formą i przeznaczeniem. Ich cechy są podstawą klasyfikacji i analiz, często o charakterze formalnym i statystycznym. Artefakty występujące w powtarzalnych zestawach (często nazywanych formami przewodnimi lub diagnostycznymi) stanowią zespoły archeologiczne, a te z kolei są podstawą do wyróżnienia kultur archeologicznych. Dla analizy artefaktów ogromne znaczenie ma kontekst, w którym występują, to znaczy jego położenie, usytuowanie w warstwie archeologicznej i współwystępowanie wraz z innymi zabytkami. Wiedza o kontekście występowania zabytków jest zatem podstawową informacją dla każdego archeologa, niezbędną w czasie dokonywania interpretacji wyników badan wykopaliskowych. Na stan zachowania artefaktów wpływają tzw. procesy formowania, to znaczy ogół naturalnych i kulturowych procesów wpływających na zabytki po ich porzuceniu lub pogrzebaniu.

badania powierzchniowe – (prospekcja powierzchniowa; prasłow. *badati – nakłuwać, wbijać; staropol. powierzchni – będący na zewnątrz, odbywający się na powierzchni, przebywający na powierzchni) metoda badań archeologicznych polegająca na dokładnej penetracji wyznaczonego terenu w poszukiwaniu widocznych na powierzchni ziemi lub w ruinach i formach krajobrazowych śladów działalności człowieka w przeszłości. Badania powierzchniowe są najprostszą metodą zbierania informacji na temat lokalizacji, chronologii i zasięgu stanowisk archeologicznych. Procedura badań powierzchniowych jest dość prosta. Grupa eksploratorów  wyposażona w szczegółowe mapy terenowe i karty ewidencji stanowiska archeologicznego pieszo przemierza wyznaczony rejon badań. Badacze zazwyczaj poruszają w tyralierze w odległości kilka metrów od siebie. W przypadku natrafienia na stanowisko archeologiczne, nanosi się jego położenie na mapę. Wypełnia się kartę ewidencji stanowiska archeologicznego. Znalezione zabytki w czasie badań zabytki są zabierane z powierzchni, ewidencjonowane i gromadzone. Badania obejmujące tylko niektóre, wybrane fragmenty danego obszaru nazywane są samplingiem (tzn. próbkowaniem). W Polsce od 1978 roku prowadzony jest program poszukiwania (przede wszystkim drogą prowadzenia badań powierzchniowych), rejestrowania i nanoszenia na mapy stanowisk archeologicznych na terenie całego kraju, znany pod nazwą Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP).

bazalt – (gr. βάσανος [básanos] – kamień probierczy) najpospolitsza magmowa skała wylewna składająca się głównie z z plagioklazu, piroksenu, amfibolu. Bazalt jest czarny, a w stanie zwietrzałym — brunatny lub ciemnozielony, drobnoziarnisty, zbity, niekiedy porowaty. Bazalt jest najbardziej rozpowszechnioną skałą wulkaniczną. W Polsce bazalty występują przede wszystkim w południowej części kraju: na Łużycach, Śląsku i w Beskidach. Bazalt jest stosowany jako materiał budowlany lub kruszywo. W przeszłości stosowano go do produkcji narzędzi, elementów mechanizmów (żaren, młynów, kotwic kamiennych), rzeźb. Bazaltowe narzędzia znane są już z dolnopaleolitycznej kultury olduwajskiej z obszaru Afryki. W okresie neolitu w Europie z bazaltu wytwarzano m. in. ciosła i siekierki. W starożytnych cywilizacjach basenu Morza Śródziemnego (m. in. w Grecji i w Rzymie) bazalt był często używanym materiałem budowlanym i rzeźbiarskim.

bór sosnowo-dębowy – (bór mieszany sosnowo-dębowy; prasłow. *borъ – sosna, las iglasty; praind. *ḱasno – szary; prasłow. *dǫbъ – dąb) zbiorowisko leśne w typie siedliskowym boru mieszanego z równorzędnym udziałem sosny oraz dębu w drzewostanie. Gleby na których wyrasta zbudowane są zwykle z piasków i żwirów pochodzenia wodnego, wodnolodowcowego lub lodowcowego (sandry, piaski rzeczne, piaski akumulacji lodowcowej z głazami, piaski i żwiry ozów lub moreny czołowej itp.). Drzewostan kontynentalnego boru mieszanego składa się zwykle z sosny i dębu szypułkowego z domieszką brzozy brodawkowatej, grabu i osiki. W warstwie krzewów częste są jarzębina, kruszyna i leszczyna. W subborelanym borze mieszanym, zwłaszcza na obszarze północno-wschodniej Polski ważnym komponentem drzewostanu jest świerk.

brąz – (gr. Βρεντήσιον [Brentḗsion] – Brundyzjum, Brindisi) nazwa stopu miedzi z cyną lub innym metalem (ołowiem, antymonem), w którym zawartość miedzi wynosi od 80 do 90%. Na Bliskim Wschodzie już w V tys. przed Chr. wytwarzano tzw. brązy arsenowe (stopy miedzi z arsenem, wytwarzane najczęściej z zanieczyszczonych tym pierwiastkiem rud). Klasyczny brąz cynowy to stop zawierający 10% cyny i 90% miedzi. Starożytni Grecy używali tego stopu do wytwarzania przedmiotów codziennego użytku. W okresie eneolitu (chalkolitu) rzemieślnicy zauważyli, że dodanie do miedzi domieszek różnych związków metali (zwłaszcza arsenu i cyny) polepsza mechaniczne właściwości metalu, wpływa na płynność roztopionego metalu i twardość wykonanego z niego przedmiotu. Brąz jest bardziej trwały i odporny na mechaniczne uszkodzenia, oraz bardziej giętki, niż miedź (która jest krucha, łamliwa), charakteryzuje się łatwością obróbki i niską temperaturą topnienia. Ma też lepsze właściwości estetyczne i kolorystyczne, co miało duże znaczenie w przypadku przedmiotów prestiżowych. Pierwsze wyroby z brązu cynowego pojawiły się ok. 4500 lat przed Chr. w kulturze Vinča, a ich najstarsze przykłady pochodzą ze stanowiska archeologicznego Pločnik. Zostały one wyprodukowane z rudy miedzi zanieczyszczonej związkami cyny. Już w III tys. przed Chr. wytwarzano brąz w Azji Mniejszej, Syrii i Mezopotamii. Jedne z najstarszych wyrobów z klasycznego brązu odnaleziono w Troi w grobach królewskich w Ur w Sumerze (III tys. przed Chr.). Starożytni Egipcjanie używali zazwyczaj brązu składającego się z 91% miedzi i 9% cyny. Posągi i rzeźby odlewano ze stopu zawierającego 86% miedzi i 14% cyny. W epoce brązu metalurgom rzadko udawało się osiągnąć optymalne proporcje składników stopu. Brązy mogły oprócz cyny zawierać związki arsenu, ołowiu i antymonu. Brąz jest wytrzymałym materiałem, łatwym w obróbce i odpornym na korozję. Charakteryzuje się łatwością obróbki i stosunkowo niską temperaturą topnienia. Temperatura topnienia brązu wynosi około 1000 ˚C. Produkcja brązu wymagała pozyskania surowca w postaci rud miedzi i cyny, co stymulowało rozwój handlu dalekosiężnego. Nazwa brąz pochodzi od łac. określenia aes brundisinum, czyli „kruszec brundyzyjski”, ponieważ w południowoitalskim mieście Brundyzjum (dziś Brindisi) znajdował w starożytności znany ośrodek wytopu i obróbki tego metalu. Brąz upowszechnił się przede wszystkim ze względu na możliwość przetopienia uszkodzonych przedmiotów i spożytkowania ich na nowo w charakterze surowca. W epoce brązu technologia wytwarzania i przetapiania tego ważnego surowca nie była jeszcze dostatecznie dobrze rozwinięta. Brązy pochodzące z tej epoki wykazują często zachwianie proporcji miedzi i cyny, oraz obecność różnych domieszek (arsenu, antymonu, ołowiu). Brązownicy byli w epoce brązu chowani wraz z przedmiotami, które podkreślały znaczenie ich profesji i związanego z nią statusu społecznego (formy odlewnicze, łyżki odlewnicze, gliniane tygle, dysze). Z epoki brązu pochodzą liczne skarby wyrobów brązowych (siekierek, bransolet, sztab i in.), znajdowane w całej Europie. Przykładem wysoko zaawansowanej technologii brązowniczej są chińskie brązy rytualne (głównie naczynia) z czasów dynastii Szang i Zhou. W starożytnej Grecji klasyczny brąz służył do odlewania posągów i różnych przedmiotów (zbroi, naczyń, urządzeń i in.). Większą część klasycznych rzeźb greckich stanowiły posągi odlewane z brązu (posągi marmurowe to zazwyczaj rzymskie kopie). Największym posągiem brązowym wykonanym w starożytności był tzw. Kolos Rodyjski (ustawiony w 292 r. w porcie na Rodos posąg boga Słońca Heliosa), zaliczony do 7 cudów świata. Metalurdzy odlewali przedmioty z brązu w trwałych, kamiennych formach (formy jamowe, dwuczęściowe, wieloczęściowe, kadłubowe, skrzyniowe), oraz jednorazowe formy gliniane. Stosowano także znaną co najmniej od okresu chalkolitu technikę odlewania na wosk tracony, polegającą na sporządzeniu woskowego modelu odlewanego przedmiotu, który oblepiano gliną, tworząc formę. Po jej wypaleniu pozostawała gotowa forma z pustą przestrzenią w środku. Stosowano też techniki kucia i wyciągania. W średniowieczu brąz stosowno nie tylko do produkcji naczyń i innych utensyliów, ale przede wszystkim do wyrobu dzwonów i ozdobnych wrót oraz innych drobniejszych elementów architektury.

brzusiec – (prasłow. *bŕuchъ – brzuch) najważniejsza i największa część naczynia ceramicznego (inaczej korpus), ozdabiana często ornamentami, aplikacjami i malowidłami. Brzusiec z reguły ma kształt obły, wypukły lub też rozszerzającego się walca. Ze względu na swoje rozmiary i rolę w konstrukcji naczynia był jego najbardziej eksponowanym miejscem, które było często ozdabiane malowidłami, rytami lub aplikacjami.

bukranion – (gr. βοῦς [boús] – byk, κρανίον [kraníon] – czaszka) motyw i ornament plastyczny w kształcie głowy lub czaszki byka, czasem ozdobionej wstęgami, zazwyczaj malowany lub płaskorzeźbiony. Głowa byka symbolizowała zwierzę ofiarne. Motyw bukranionu wywodzi się z praktyki umieszczania na ścianach budowli czaszek byków złożonych w ofierze (czynili tak mieszkańcy neolitycznej osady Çatalhöyük w Anatolii, ok. 7100-5700 lat przed Chr.). Wartość religijna i symboliczną przypisywano czaszkom byków już w neolitycznych kulturach Bliskiego Wschodu i Cypru. Instalowano je jako element architektoniczny na takich stanowiskach archeologicznych z okresu neolitu jak Hallan Çemi, Çayönü, Jerf el-Ahmar, Mureybet. Był spotykany także w neolitycznej bałkańskiej kulturze Vinča, oraz w kulturze trypolskiej (kościana plakietka z Bilcza Złotego) i w kulturze Vučedol-Zók we wczesnej epoce brązu. Malowane bukraniony zdobiły naczynia neolitycznej kultury Halaf w Mezopotamii. Motyw bukranionu, wywodzący się ze sztuki pradziejowego i kultury starożytnego Bliskiego Wschodu był często używany w sztuce greckiej i rzymskiej. Szczególnie często pojawiały się na fryzach świątyń wzniesionych w stylu doryckim. Bukraniony ozdobiły m. in. budynek Basilica Aemilia na Forum Romanum, Ołtarz Pokoju (Ara Pacis) w Rzymie, a także liczne budynki w greckich miastach Imperium Rzymskiego (np. w Efezie). Bukraniony pojawiały się jako motyw zdobniczy zarówno na płaskorzeźbach (np. na metopach fryzów budowli kultowych), jak i na malowidłach. Motyw głowy byka wiązano ze zwierzętami ofiarnymi, które specjalnie myto i przystrajano w girlandy w czasie obrzędów religijnych. Bukranion był symbolem religijnych ofiar składanych bóstwom. Był popularnym motywem zdobniczym w Imperium Rzymskim od czasów cesarza Oktawiana Augusta. Motyw bukranionu jest także spotykany na monetach niektórych miast-państw starożytnej Grecji (np. Chersonezu, Fokidy i Eretrii), a niekiedy także na monetach rzymskich (np. na denarach Karakalli). Bukranion powrócił jako architektoniczny motyw zdobniczy w czasach renesansu i neoklasycyzmu.

bursztyn – (bursztyn bałtycki, sukcynit, jantar, elektrum, niem. Bernstein, Bornstein –  bursztyn: brennen – palić się, Stein – kamień) kopalna żywica drzew iglastych (Pseudolarix wehri, Pinus succinifera) z paleogenu (trzeciorzędu), która powstała w warunkach naturalnych. Drzewa te porastały ok. 40 mln lat temu wybrzeża epikontynentalnego morza wypełniającego wschodnią część basenu Morza Północnego. Drzewa intensywnie żywicowały na skutek pęknięci zranień, działalności pasożytów, chorób, a także zmian klimatu i działalności wulkanicznej. Żywica wpadała do rzek i była transportowana do morza przez sieć rzeczną oraz spływy powierzchniowe.. W środowisku morskim żywica ulegała twardnieniu i polimeryzacji. Okruchy bursztynu były przemieszczane przez prądy płynące wzdłuż brzegu morskiego i tam deponowane razem z innymi osadami. Bursztyn jest substancją bezpostaciową o barwie żółtej, brunatnej, czerwonawej, białej, lub czarnej, o tłustym połysku. Niekiedy zawiera wtopione szczątki zwierząt i roślin oraz inkluzje ciał nieorganicznych, np. kropel wody, ziaren piasku. Występuje w skałach osadowych, w największych ilościach na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego (tzw. bursztyn Bałtycki), między Gdańskiem a Kłajpedą, na Półwyspie Sambijskim, oraz koło Słupska. Największa znana bryła ważąca 9,75 kg została znaleziona w 1860 r. w okolicach Kamienia Pomorskiego. Przypisuje mu się często właściwości lecznicze. Bursztyn jest od czasów prehistorycznych używany do wyrobu przedmiotów ozdobnych. Był znany i używany już w górnym paleolicie. Bryłki bursztynu pochodzące sprzed ok. 20 tys. lat odkryto w słynnej hiszpańskiej jaskini Altamira w górach Kantabryjskich. Wisiorki i paciorki z bursztynu odkryte w północnej Fryzji pochodzą sprzed 12 tys. lat. W mezolicie (środkowej epoce kamienia), od ok. 9600 lat przed Chr. bursztyn przetwarzały plemiona żyjące na brzegach Morza Północnego i Bałtyckiego. W neolicie bursztyn stał się bardzo poszukiwanym surowcem i przedmiotem handlu, popularnym od Morza Bałtyckiego po Egipt. Używano go do wytwarzania amuletów i rzeźb zwierząt. Ludność późno neolitycznej kultury rzucewskiej, zamieszkującej obszary od Zatoki Puckiej po ujście Niemna zajmowała się eksploatacją, obróbką i wymianą surowca bursztynowego. Wielkie centrum obróbki jantaru, działające W III tys. przed Chr. odnaleźli archeolodzy w Niedźwiedziówce na Żuławach. W epoce brązu bursztyn bałtycki był importowany przez mieszkańców regionu egejskiego za pośrednictwem tzw. szlaków bursztynowych (dróg handlowych łączących brzegi Morza Bałtyckiego i Północnego z Adriatykiem i Morzem Egejskim). Ozdoby z bursztynu były bardzo popularne wśród elit cywilizacji mykeńskiej na terenie Grecji. Znajduje się je także w Egipcie, na Krecie i w Syrii. Paciorki z bursztynu odnaleziono w grobie faraona Tutanchamona (XIV w. przed Chr.) i w słynnym wraku statku z Uluburun, który zatonął u wybrzeży Azji Mniejszej pod koniec XIV w. przed Chr. Ozdoby bursztynowe były popularne w kulturach europejskiej epoki brązu. W epoce żelaza jantar nie stracił popularności. Cenili go Grecy, Etruskowie i Rzymianie, którzy sprowadzali go znad Bałtyku za pośrednictwem zamieszkującego nad Morzem Tyrreńskim plemienia Ligurów. Bursztyn wzbudził zainteresowanie greckich uczonych i filozofów. Jego właściwości opisywali m. in. Arystoteles ze Stagiry i Teofrast. Jak pisze Pliniusz Starszy, grecki podróżnik z IV w. przed Chr., Pyteasz z Massali miał dotrzeć na wybrzeża Morza Bałtyckiego, gdzie zetknął się z bursztynem zbieranym przez mieszkańców i używanym jako opał. Handel bursztynem prowadzili m. in. Celtowie. We Wrocławiu-Partynicach odnaleziono wielki depozyt bursztynu (1760 kg) pochodzący z I w. przed Chr. O pochodzeniu bursztynu i handlu tym surowcem pisali rzymscy historycy Pliniusz Starszy i Tacyt. Pliniusz pisał o sprowadzeniu dużej ilości bursztynu znad Bałtyku w czasach cesarza Nerona: „(…) Niedawno się przekonano, że wybrzeże Germanii, z którego jest przywożony bursztyn, znajduje się w odległości 600 mil od Karnuntum w Pannonii. Żyje jeszcze ekwita rzymski wysłany dla zdobycia bursztynu przez Julianusa zarządzającego igrzyskami gladiatorskimi cesarza Nerona. Odwiedził on miejsca handlowe i wybrzeża, przywożąc takie ilości bursztynu, że nawet siatka służąca do powstrzymywania zwierząt i osłaniania podium miała w każdym węzełku bursztyn. Broń zaś, mary i cały sprzęt, używany przez jeden dzień, był z bursztynu dla urozmaicenia wystawy w poszczególnych dniach. Najcięższa bryła bursztynu ważyła 13 funtów (…)” (Historia Naturalna XXXVII, 45) Rzymianie sprowadzali bursztyn znad Bałtyku tzw. Szlakiem Bursztynowym prowadzącym z Akwilei, przez Bramę Morawską i ziemie polskie do ujścia Wisły, a także drogą morską przez Bałtyk. Rzymianie bezpośrednio kontaktowali się z plemieniem Estiów, zamieszkujących Półwysep Sambijski oraz rejon Zalewu Wiślanego i nabywali od nich bursztyn pozyskiwany na wybrzeżu Bałtyku. Jak pisze Tacy, Estiowie: „(…) Przeszukują też morze i jako jedyni ze wszystkich zbierają na mieliznach i na samym brzegu bursztyn, który zwą glesum. Jaka jego natura i przyczyna powstania, nie pytają – jak to barbarzyńcy – i nie wiedzą. Długo musiał leżeć wśród tego, co wyrzuca morze, póki nasze umiłowanie zbytku nie nadało mu nazwy. U nich jest bezużyteczny. Surowy zbierają, nieobrobiony przewożą, ze zdumieniem przyjmują zapłatę. Można sądzić, że jest to sok z drzew, ponieważ często prześwitują w nim jakieś ziemne lub latające stworzenia, które utkwiwszy w cieczy uwiezione zostały przez szybko krzepnącą substancję. (…)” (Germania 45). Rzymianie z pozyskanego drogą handlu surowca bursztynowego produkowali naczynia, ozdoby, rzeźby i wiele innych popularnych przedmiotów. Bursztyn osiągał w Cesarstwie Rzymskim bardzo wysokie ceny. Ośrodkiem handlu i obróbki bursztynu była Akwileja. Rzymski pisarz z VI w. po Chr., Kasjodor przytacza informację o poselstwie Estiów, które przywiozło rezydującemu w italskiej Rawennie ostrogockiemu królowi Teodorykowi w darze bursztyn bałtycki w 514/517 r. po Chr. (Variae V, 2). W średniowieczu zbiór bursztynu stał się regale, czyli dziedziną gospodarki zastrzeżoną dla panujących, którzy zabraniali ludności samodzielnego pozyskiwania tego minerału. W X wieku bursztyn pozyskiwany na Pomorzu Gdańskim podlegał regale książęcemu, co oznaczało pozyskany materiał był własnością panującego na danym terenie władcy. Monopol na zbiór, handel i obróbkę bursztynu był przywilejem Państwa Zakonu Krzyżackiego. Jego handlem i wywozem bursztynu za granicę zarządzał urzędnik zakonny zwany wielkim szafarzem. W okresie nowożytnym wielkim centrum obróbki bursztynu i handlu wyrobami z tego surowca stał się Gdańsk. Wytwarzano tu bursztynową biżuterię, szkatułki, szachy, dewocjonalia, meble i inne przedmioty. W latach 1701-1711 gdańscy bursztynnicy wykonali na zamówienie elektora brandenburskiego  i króla pruskiego Fryderyka I całościowy wystrój gabinetu, znany pod nazwą Bursztynowej Komnaty (zabytek zaginął w czasie II wojny światowej).

burta – (średniodolniem. Bort – boczna część nasypu, statku) boczna część obudowy chodnika kopalnianego. Pojęcie to oznacza też dolną warstwę soli w kopalni tego minerału.

cementacja – (łac. cæmenta – odłamki kamienne używane do sporządzania zaprawy) proces zachodzący w czasie diagenezy (tworzenia zwięzłej skały) osadu, polegający na wytrącaniu się substancji mineralnych z wód znajdujących się w jego porach. Polega on najczęściej na wypełnianiu pierwotnych lub wtórnych pustek międzyziarnowych w luźnych skałach spoiwem (np. węglanami, krzemionką lub związkami żelaza). Cementacja zachodzi na drodze krystalizacji węglanu wapnia CaCO₃ (najczęściej aragonitu) w obrębie wszelkich wolnych przestrzeni w osadzie, co powoduje redukcję porowatości wapienia do kilku procent. Współcześnie procesy cementacji zachodzą w utworach rafowych i przyrafowych w strefie ciepłego klimatu (np. w Zatoce Perskiej, w Morzu Czerwonym, w Morzu Karaibskim).

chodnik górniczy – (prasłow. *choditi – chodzić) górnicze wyrobisko korytarzowe o dowolnej długości i stosunkowo małym przekroju poprzecznym, poprowadzone poziomo lub niemal poziomo w celu dotarcia do złoża i jego eksploatacji. Chodnik nie posiada bezpośredniego wyjścia na powierzchnię.

chronologia bezwzględna – (chronologia absolutna, gr. χρόνος [chronos] – czas, λόγος [logos] – nauka, słowo, opowiadanie; prasłow. *vъzględъ – ogarnięcie wzrokiem, spojrzenie, zapatrywanie się) oznaczanie wieku (znalezisk archeologicznych, wydarzeń, zjawisk) w latach kalendarzowych. W archeologii stosuje się oznaczanie czasu zjawiska kulturowego w ramach wieków i dziesiątków lat przede wszystkim na podstawie przekazów pisanych i dawnych kalendarzy (szczególnie dla archeologii okresów historycznych), importów, określonych typów zabytków ruchomych (monet, zapinek, ceramiki itd.), a dla okresów dawniejszych za pomocą metod fizykochemicznych (np. datowania radiowęglowego). Fizykochemiczne metody datowania bezwzględnego opierają się na regularnie przebiegających, powtarzalnych, niepodatnych na zakłócenia i zależnych od czasu procesach występujących w przyrodzie (takich jak np. rozpad promieniotwórczy, czy coroczne powstawanie pierścieni przyrostowych na obwodzie pni drzewnych). Określanie wieku znalezisk w latach astronomicznych (kalendarzowych) jest jednym z głównych celów badan archeologicznych. Powiązanie chronologii archeologicznej ze stosowanymi w przeszłości kalendarzami i systemami liczenia czasu jest możliwe jedynie na obszarze dawnych piśmiennych i zurbanizowanych cywilizacji, które pozostawiły po sobie możliwe do odczytania źródła pisane. Wymaga to przełożenia dat dawnych kalendarzy na lata astronomiczne. Szczególnie użyteczna jest tu chronologia panowania dynastii starożytnego Egiptu, a na obszarach Mezoameryki – oparty na obliczeniach astronomicznych kalendarz Majów. Dobrze datowane zabytki związane z określonymi wydarzeniami historycznymi mogą być istotnym wyznacznikiem chronologicznym nawet na terenach, gdzie nie wytwarzano rodzimych źródeł pisanych. Przykładem mogą być zabytki wytworzone na terenie Imperium Rzymskiego i znajdowane na obszarach poza limesem. Tam, gdzie brak źródeł historycznych, archeolodzy muszą polegać na metodach dostarczanych przez nauki przyrodnicze. Najlepsze z nich opierają się na zastosowaniu tzw. „zegarów archeologicznych” to znaczy zjawisk zachodzących w przyrodzie w sposób regularny i niezakłócony, w możliwych do obliczenia odstępach czasu. Takim procesem, niezależnym (bądź słabo zależnym) od czynników zewnętrznych jest rozpad promieniotwórczy atomów różnych pierwiastków, dzięki któremu możliwe jest zastosowanie m. in. metody radiowęglowej, potasowo-argonowej, czy szeregu uranowego. Dzięki zastosowaniu metod chronologii bezwzględnej możliwe jest zestawienie archeologicznej chronologii całego Świata od 6-4,5 mln lat temu aż po dzień dzisiejszy.

chronologia względna – (chronologia relatywna, łac. relativus – względny, uzależniony, lub pozostający w relacji) ustalanie kolejności występowania po sobie (następstwa czasowego) zjawisk kulturowych. wydarzeń, zabytków bez możności podania ich dat absolutnych, to znaczy kalendarzowych. Polega oba na stwierdzaniu czy dany artefakt (obiekt, zjawisko, warstwa) jest starszy, czy też młodszy od innych. Do najważniejszych metod datowania względnego należą: metoda stratygraficzna (polegająca na ustalaniu sekwencji warstw archeologicznych od najmłodszych do najstarszych), metoda typologiczna i porównawcza (polegające na  ustalaniu ciągów rozwojowych zabytków i poszukiwaniu ich dobrze datowanych analogii). Do ustalania chronologii względnej pomocne są także metody paleobotaniki i paleozoologii (bazujące na znajomości dawnego świata roślinnego i zwierzęcego), oraz wyniki badan panującego w przeszłości klimatu. Chronologia względna polega w najogólniejszym sensie na ustalaniu sekwencji warstw archeologicznych, bądź obiektów i artefaktów. Badanie kolejności odkładania się warstw archeologicznych należy do najbardziej podstawowych metod datowania względnego. Kolejną szeroko stosowana metoda polega na układaniu artefaktów różniących się kształtem, stylem i ornamentyką w szeregi zwane ciągami typologicznymi. Jest ona oparta na dwóch założeniach: istnieniu charakterystycznego stylu wykonania artefaktów wywodzących się z tego samego miejsca i czasu i stopniowego rozwoju ich form. Jeszcze inne możliwości oferuje metoda seriacji polegająca na obserwacji współwystępowania różnych znalezisk w zespołach (takich jak np. wyposażenie grobów) i układaniu ich w ciągi chronologiczne. Oprócz tego istnieją także metody datowania względnego oparte o osiągnięcia nauk przyrodniczych (datowanie pyłkowe, datowanie faunistyczne).

chtoniczny – (gr. χθόνιος [chthónios] – podziemny, poniżej ziemi, χθών [chthṓn] – ziemia) przymiotnik określający rzeczy związane z ziemią lub tym, co jest pod ziemią. Odnosi się on przede wszystkim do kultu bóstw lub duchów świata podziemnego (tzw. bóstw chtonicznych). W wierzeniach starożytnych i pradziejowych bóstwa chtoniczne władały sferą ziemską i podziemną. Były to bóstwa ciemności i śmierci, ziemi i jej płodności, bóstwa umierającej i następnie odradzającej się wegetacji i bóstwa świata podziemnego. Należą do nich m. in.:  bóstwa mezopotamskie (Tammuz, Ningiszzida), greckie (Hades, Demeter, Persefona, Tanatos) i rzymskie (Ceres, Pluton, Prozerpina). Kulty bóstw chtonicznych występują w większości religii tradycyjnych i astrobiologicznych.

ciąg kominowy – (efekt kominowy, ciąg, cug; prasłow. *tęgnǫti – ciągnąć, ciągać; średniowysokoniem. Kamīn – palenisko, kominek, komin; łac. caminus – piec, kominek) zjawisko fizyczne polegające na powstawaniu spontanicznego przepływu cieplejszego gazu (np. powietrza) z dołu do góry w kominach, szybach kopalnianych, lub szybach wind. Napędzają go różnice gęstości gazu wynikające z różnic temperatur i ciśnienia. Może mieć pozytywny wpływ na wentylację wyrobisk kopalnianych.

ciosło – (ciesak, ciosła, cieślica, cioska; prasłow. *tesati – obrabiać drewno lub kamień, ociosywać, nacinać) narzędzie służące do obróbki drewna w celu otrzymania wydłużonych płaszczyzn. Jego ostrze jest umieszczone prostopadle do drzewca Krzemienne ciosła znane są już od epoki mezolitu. W wczesnych kulturach neolitycznych (np. w kulturze ceramiki wstęgowej rytej) ostrza cioseł wytwarzano także z twardszych skał, takich jak amfibolit, czy bazalt. Używano ich w neolicie i eneolicie. W starożytnym Egipcie od okresu predynastycznego używano cioseł miedzianych, a później także brązowych. W epoce żelaza pojawiły się ciosła żelazne, pomocne także przy obróbce kamienia.

czert – (fr. chert – skała krzemionkowa) krzemionkowa skała osadowa pochodzenia chemicznego lub biochemicznego, składająca się głównie z bardzo drobnoziarnistego kwarcu, trydymitu i krystobalitu lub chalcedonu, bądź wszystkich tych minerałów. Czert jest skałą o strukturze szklistej. Występuje w skałach węglanowych i w odróżnieniu od krzemieni i rogowców graniczy w nieostry sposób ze skałą otaczającą. Charakteryzuje się znaczną zwięzłością i twardością. Powstaje w osadach jeszcze nie skonsolidowanych i tworzy warstwy lub konkrecje o nieostrych konturach w wapieniach, marglach i opokach. W Polsce czert występuje m.in. na Wyżynie Lubelskiej. W terminologii angielskiej czert (chert) to skała krzemionkowa o zatartej strukturze organicznej, a w nazewnictwie francuskim (chert, chaille) to jasna, bezkształtna buła krzemionkowa bez wyraźnych konturów.

deforestacja – (wylesianie, odlesianie, wycięcie, fr. déforestation – odlesianie) proces zmniejszania udziału terenów leśnych w ogólnej powierzchni danego obszaru, zazwyczaj wskutek działalności człowieka (np. celowego usuwania drzew, nadmiernego wykorzystania gospodarczego lasów, zanieczyszczenia środowiska). Deforestacja następuje wskutek: pozyskiwania gruntów do uprawy roli i hodowli, pozyskiwania drewna jako surowca dla produkcji i budownictwa, pozyskiwania drewna na opał, osobliwego zamieranie lasów (w wyniku działania czynników zewnętrznych). Wylesiane skutkuje niszczeniem naturalnych siedlisk wielu zwierząt, obniżeniem poziomu wód gruntowych, wysuszaniem gruntów, przyspieszeniem procesu erozji gleb, zmniejszeniem ilości tlenu w atmosferze. Pierwsze ślady deforestacji na obszarze Europy sięgają epoki mezolitu. Przybrała ona na sile w neolicie (zarówno na Bliskim Wschodzie, jak i w Europie), kiedy pierwsi rolnicy karczowali lasy, by pozyskać tereny pod uprawy i budowę osad. Stosowanie gospodarki wypaleniskowej przez przedstawicieli kultur neolitycznych (np. kultury ceramiki wstęgowej rytej) przyczyniło się do znacznego przetrzebienia europejskich lasów liściastych. Głównymi narzędziami deforestacji były: ogień i krzemienne/kamienne siekiery. W regionie śródziemnomorskim w starożytności lasy wycinano na masową skalę w celu uzyskania materiału budowlanego (szczególnie do budowy statków) i opału. Deforestacja miała negatywny wpływ na gospodarkę cywilizacji śródziemnomorskich (Lewantu, Grecji, Italii) w epoce brązu i żelaza, ponieważ przyczyniła się do zwiększenia tempa erozji gleby, a co za tym idzie spadku powierzchni pól uprawnych. Przyczyniła się do niemal całkowitego zaniku lasów cedrowych na Bliskim Wschodzie. Drewno było pozyskiwane nie tylko jako materiał budowlany, czy opał, ale także jako surowiec do produkcji różnych przedmiotów i do wytwarzania węgla drzewnego. Zjawisko deforestacji i jego skutki odnotował już starożytny grecki filozof Platon: „(…) A wtedy była jeszcze nietknięta i góry miały wysokie okrycie z ziemi na sobie, i doliny, dziś kamieniste, pełne były ziemi tłustej, i dużo lasów było w górach, po których jeszcze i dziś są widoczne ślady. Przecież niektóre góry dziś mają pokarm tylko dla pszczół, a nie bardzo dawno temu wycinano tam drzewa na wiązania dachowe do największych budowli i te dachy jeszcze stoją całe. (…)” (Platon, Kritias 111, B-D). Deforestacja była jedną z głównych przyczyn upadku kultury Wyspy Wielkanocnej na Oceanie Spokojnym w XVII i XVIII wieku. Na obszarze Polski znaczne odlesienie związane z poszerzaniem powierzchni pól uprawnych zostało zapoczątkowane w czasach wczesnego średniowiecza.

datowanie radiowęglowe – (metoda ¹⁴C, metoda radiowęglowa, datowanie węglowe, chronometria radiowęglowa; ang. radiocarbon dating – metoda węgla radioaktywnego, łac. data – formuła poprzedzająca określenie czasu i miejsca przekazania posłańcowi listu bądź dokumentu) metoda datowania bezwzględnego (określająca wiek próbki w latach) polegająca na określaniu wieku przedmiotów pochodzenia organicznego, oparta na pomiarze proporcji między promieniotwórczym izotopem węgla ¹⁴C, a trwałymi izotopami tego pierwiastka (¹²C i ¹³C). Promieniowanie kosmiczne w postaci strumienia cząstek (neutronów) bombarduje atomy azotu w atmosferze ziemskiej wytwarzając w ten sposób atomy węgla ¹⁴C, zawierające 8 neutronów zamiast sześciu (tak jak w atomie węgla ¹²C). Rozpad izotopu w atmosferze jest równoważony jego stała produkcją w drodze bombardowania promieniowaniem kosmicznym, więc jego zawartość w atmosferze jest mniej więcej stała (choć podlega wahaniom). Węgiel radioaktywny ¹⁴C jest izotopem nietrwałym, którego rozkład następuje ze stałą prędkością. Okres połowicznego rozpadu (tzn. czas w którym połowa jąder izotopu danego pierwiastka w jakiejkolwiek próbce ulega rozpadowi) węgla ¹⁴C wynosi 5730±40 lat. Izotop ¹⁴C jest przyswajany przez wszystkie organizmy żywe wraz z pokarmem, który zawiera dwutlenek węgla. Rośliny pobierają go w procesie fotosyntezy, a zwierzęta pozyskują od roślin. Gdy organizm umiera, przestaje pobierać węgiel ¹⁴C. W wyniku rozpadu promieniotwórczego ilość izotopu w organizmie zaczyna się zmniejszać. Ilość izotopu w próbce materii pochodzenia organicznego jest możliwy do obliczenia, a na tej podstawie można określić moment śmierci organizmu w czasie (a co za tym idzie wiek próbki). Atomy ¹⁴C rozpadają się w niezmienionym tempie, emitując tzw. cząstki beta (β – rodzaj przenikliwego promieniowania jonizującego wysyłanego przez promieniotwórcze jądra atomowe podczas przemiany jądrowej). Rozmiar ich emisji można określić za pomocą licznika Geigera-Müllera i na tej podstawie obliczyć ilość izotopu węgla ¹⁴C w badanej próbce. Ilość izotopu można zmierzyć także dzięki różnicy masy pomiędzy atomami węgla ¹⁴C a ¹²C. Metoda ¹⁴C służy do datowania próbek materiałów pochodzenia organicznego (węgla drzewnego, drewna, kości ludzkich i zwierzęcych, szczątków roślinnych, nasion, tkanin, muszli, korala, skorupek jaj i in.) a także niektórych materiałów nieorganicznych zawierających węgiel (na przykład nacieków jaskiniowych i zaprawy wapiennej). Możliwe jest również datowanie materii organicznej zawartej w ceramice. Metoda ¹⁴C jest bardzo użytecznym i skutecznym sposobem datowania w archeologii i geologii holocenu, jako że znaleziska organiczne występują w warstwach i obiektach praktycznie na wszystkich stanowiskach archeologicznych. Efektywny zasięg czasowy metody radiowęglowej sięga wstecz na około 50 tysięcy lat temu. W starszych próbkach ilość izotopu węgla radioaktywnego staje się tak znikoma, że przestaje być mierzalna (choć istnieją już specjalne metody pozwalające na określanie wieku nieco starszych próbek). Metoda radiowęglowa traci swoją skuteczność także dla ostatnich 400 lat. Dokładność określenia zawartości izotopu w badanej próbce zależy od rodzaju, masy i wieku próbki (także od jej zawartości i stanu zachowania substancji organicznej) oraz od jakości zastosowanej aparatury pomiarowej. Zawartość węgla ¹⁴C w atmosferze ziemskiej podlega wahaniom. Dla okresu wcześniejszego niż 1000 rok przed Chr. daty radiowęglowe wyraźnie odbiegają od dat astronomicznych. Z tego powodu potrzebna jest kalibracja, czyli skorygowanie dat radiowęglowych poprzez przeliczenie ich na rzeczywiste daty kalendarzowe. Kalibracji dokonuje się poprzez zestawianie dat radiowęglowych i dendrochronologicznych, oraz dat dostarczonych przez inne metody datowania. Datuje się metodą ¹⁴C próbki drewna (zwłaszcza sosny ościstej i dębu, bądź koralowców), których wiek jest już znany, by uzyskać skorygowane określenie wieku. Na tej podstawie sporządza się wykresy zwane krzywymi kalibracyjnymi, służące do korygowania dat radiowęglowych. Wszystkie daty radiowęglowe publikowane przez laboratoria są podawane w tzw. latach BP (ang. before present – przed czasem obecnym), to znaczy przed 1950 rokiem. Oznacza to, że należy je przeliczać na daty astronomiczne (kalendarzowe). Symbol plus-minus i następująca po nim liczba (np. ±100) oznacza odchylenie standardowe, to znaczy niepewność pomiaru. Znaczy to, że z prawdopodobieństwem 95% rzeczywisty wiek obiektu leży w granicach dwóch odchyleń standardowych przed i po podanej dacie, tj. pomiędzy 3900 a 3500 BP). Daty kalibrowane są zwykle oznaczone symbolem Kal BC lub Kal AD. Metoda akcelerowanej spektrometrii masowej (AMS) pozwala na określanie wieku próbek o bardzo małej masie (od 50 do 10 mg) za pomocą liczenia pojedynczych atomów izotopu. Metodą AMS można datować pojedyncze ziarna zbóż czy też ślady krwi na narzędziach krzemiennych. Metodę datowania radiowęglowego opracował w 1949 roku amerykański chemik Willard Libby (za co otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii w 1960 roku). Zastosowanie metody 14C zrewolucjonizowało badania archeologiczne na całym Świecie i zmusiło specjalistów do zrewidowania dotychczasowych schematów chronologicznych. Wiele obszarów i kultur Ziemi uzyskało dzięki temu własne, niezależne datowanie. Prehistoria zyskała dzięki temu godną zaufania chronologię, niezależną od zewnętrznych czynników. Dzięki niej można z dużą dokładnością określać wiek przedmiotów pochodzenia organicznego (a także otaczających je warstw archeologicznych) w każdym rejonie Świata i w każdym klimacie. Serie dat uzyskane z różnych warstw i obiektów na tym samym stanowisku pozwalają na zrekonstruowanie jego historii. W Polsce laboratoria wykonujące datowania radiowęglowe znajdują się w Gliwicach, Poznaniu, Krakowie, Skale i Łodzi.

dąbrowa – (staropol. debrz – zarosły dół, zarośla, gaj) las liściasty lub zarośla z przewagą drzewostanu dębowego, typ lasu liściastego z drzewostanem dębowym. Dąbrowy kserotermiczne (świetliste) występują na suchych glebach piaszczysto-gliniastych, zasobnych w wapń i składają się głównie z dębu bezszypułkowego i sosny, leszczyny, kruszyny, głogu. Są najbogatszym w gatunki roślin zespołem leśnym Polski. Świetlista dąbrowa jest  u nas rozpowszechniona głównie w pasie Nizin Środkowopolskich i Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich oraz na obszarze Pojezierzy Południowobałtyckich w zasięgu leszczyńskiej i poznańskiej fazy zlodowacenia bałtyckiego. Dąbrowy acydofile (kwaśne) występują na kwaśnych, gruboziarnistych glebach. Złożone są z dębu bezszypułkowego i buka z dużym udziałem krzewinek.

debitaż – (fr. débitage – dzielenie, przycinanie) resztki pozostałe po obróbce kamienia, stanowiące odpady powstające podczas produkcji narzędzia krzemiennego. Dzięki analizie produktów debitażu można zrekonstruować fazy obróbki danego narzędzia.

dendrochronologia – (gr. δένδρον [déndron] – drzewo, χρόνος [chrónos] – czas, λόγος [lógos] – słowo, nauka; metoda dendrochronologiczna) metoda datowania bezwzględnego drewna i wykonanych z niego przedmiotów, w tym zabytków archeologicznych na podstawie widocznych przyrostów rocznych drzew (słojów). Twórcą metody dendrochronologicznej był amerykański astronom Andrew E. Douglass (1867-1962), który ustalił, że drzewa rosnące w podobnych warunkach klimatycznych wykazują duże podobieństwo przyrostów rocznych i zwrócił uwagę archeologów możliwość przyporządkowania słojom drzew konkretnych lat kalendarzowych. Douglas ustalił dzięki temu chronologię stanowisk Mesa Verde i Pueblo Bonito położony w południowo-zachodniej części USA. Metoda opiera się na zjawisku corocznego powstawania pierścieni przyrostowych na obwodzie pni drzew wzrastających w klimacie umiarkowanym. Przyrosty charakteryzują się zróżnicowaną wielkością komórek, co powoduje że są czytelne i widoczne dla obserwatora. Słoje odłożone w kolejnych latach są zróżnicowane, a ich szerokość uzależniona jest od warunków klimatycznych panujących w danym roku na danym obszarze. W latach o sprzyjających dla danego gatunku warunkach środowiskowych przyrosty są szersze, a w latach niesprzyjających węższe. Dzięki temu można budować długie sekwencje słojów drzewnych, sięgające tysięcy lat wstecz. Na podstawie podobieństw serii pierścieni można stwierdzić, czy ich sekwencje są sobie współczesne. Poprzez zestawianie ze sobą kolejnych, coraz starszych próbek, tworzone są skale dendrochronologiczne dla poszczególnych gatunków drzew i regionów geograficznych. Za pomocą znanych sekwencji można datować nowo odkrywane zabytki drewniane. Szczególnie pomocne w tworzeniu skali dendrochronologicznych są długowieczne gatunki drzew, takie jak sosna oścista, sekwoja, czy dąb. Najstarsze sekwencje sięgają 10480 lat przed Chr. (dla Niemiec), 6700 lat przed Chr. (dla Kalifornii) i 5300 lat przed Chr. (dla Irlandii). Skale chronologiczne dębu w Polsce sięgają lat 887-722 przed Chr. (próbki drewna dębowego z osady kultury łużyckiej w Biskupinie). Dendrochronologia pozwala na datowanie z dokładnością nawet do jednego roku, pozostając przy tym metodą o zasięgu regionalnym, zależną od warunków klimatycznych na danym obszarze. Próbka nadająca się do badań dendrochronologicznych powinna przy tym zawierać co najmniej 50 pierścieni przyrostowych. Dzięki metodzie dendrochronologicznej można określać wiek budowli i zabytków drewnianych, precyzyjne datować fazy rozwoju osad i weryfikować ustalenia chronologiczne poczynione innymi metodami. Jest to zarówna niezależna metoda datowania, jak i sposób kalibrowania dat radiowęglowych. Układanie sekwencji pierścieni przyrostowych jest możliwe wszędzie tam, gdzie ludzie używali drewna do wytwarzania różnych przedmiotów i w budownictwie (poza regionami tropikalnymi, gdzie w drewnie nie tworzą się pierścienie przyrostu).

denudacja – (łac. denudare – ogołacać, odkrywać ; określana także terminem degradacja, od łac. degradatio – obniżenie) współdziałanie procesów egzogenicznych: wietrzenia, ruchów masowych i erozji prowadzące do obnażania podłoża skalnego, zrównywania wyniosłości na powierzchni Ziemi i kontynentów. Polega na usuwaniu materiału z powierzchni ziemi oraz podłoża na danym obszarze. Proces denudacji najczęściej wiąże się z obniżaniem i wyrównywaniem powierzchni terenu. Obecnie najbardziej rozpowszechniona na kuli ziemskiej jest denudacja w klimacie umiarkowanym, zw. też denudacją normalną, w której gł. czynnikiem rzeźbotwórczym jest erozja rzeczna; denudacja glacjalna, denudacja peryglacjalna, denudacja pustynna i in. występują na mniejszych obszarach. Procesy denudacyjne zachodzą bardzo powoli, (w tempie centymetrów na tysiąclecie), ale lokalnie mogą przebiegać znacznie szybciej.

diabaz – (doleryt, mikrogabro; gr. διάβασις [diábasis] – wylew) magmowa skała żyłowa stanowiąca gruboziarnistą odmianę bazaltu. Diabaz zbudowany jest z zasadowych plagioklazów, a niekiedy także z ortopiroksenów, oliwinu, magnetytu, ilmenitu biotytu. Może zawierać ortoklaz i kwarc. W Polsce występuje w Niedźwiedziej Górze k/Krzeszowic, w Górach Świętokrzyskich, w Górach Kaczawskich, Sowich i Złotych, w Masywie Śnieżnika, w podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, a także w podłożu północno-wschodniej Polski. W pradziejach i w czasach historycznych używany jako materiał budowlany i surowiec do wytwarzania narzędzi służących do obróbki innych rodzajów kamienia. Bloki diabazu (dolerytu) posłużyły między innymi do budowy megalitycznego założenia Stonehenge w Wielkiej Brytanii.

diageneza – (gr. διά [dia] – przez, γένεσις [génesis] – pochodzenie, powstawanie, powstawanie) proces przemian fizycznych i chemicznych osadów i skał osadowych rozpoczynające się od momentu złożenia (depozycji) osadu, z wyłączeniem zmian spowodowanych przez współczesne procesy wietrzenia oraz procesy metamorfizmu. Jest to zasadniczo proces tworzenia skały zwięzłej ze skał luźnych polegający na łączeniu (zlepianiu) spoiwem ziaren skalnych. Procesy diagenezy obejmują zmiany składu mineralnego, struktury, a niekiedy i składu chemicznego osadu prowadzące do jego stwardnienia, czyli konsolidacji, a w przypadku skały skonsolidowanej do jej przemian rekrystalizacyjnych.

dłutowanie –  (prasłow. *dolto – narzędzie do dłubania, drążenia, rycia) obróbka powierzchni kamienia z użyciem dłuta. W górnictwie urabianie skały płonnej, bądź złoża za pomocą dłuta. Na ścianach wyrobisk kopalń w Krzemionkach zachowały się ślady dłutowania za pomocą narzędzi kamiennych, krzemiennych i wykonanych z rogu jelenia. Dłutowanie należało do najcięższych i najbardziej pracochłonnych robót górniczych.

drapacz – (prasłow. *drapati – rozrywać, rozdzierać, skrobać) narzędzie kamienne wykonane przez zaretuszowanie co najmniej jednej krawędzi półsurowiaka, prostopadłej do jego osi; ukształtowane na krańcu odłupka lub wióra, z końcówką (drapiskiem) wykończoną retuszem. Drapisko może też znajdować się w dolnej części (drapacz podwójny) lub biec naokoło (drapacz krążkowaty). Drapisko charakteryzuje się określonym typem retuszu przykrawędnego mniej lub bardziej stromego, który decyduje o kącie drapiska, tj. kącie dwuściennym utworzonym przez płaszczyzny negatywów retuszu na drapisku i stronę dolną (pozytywową) półsurowiaka. Drapacze służyły do obróbki drewna i kości oraz zapewne do cięcia. Drapacze występują już w przemysłach aszelskich dolnego paleolitu i we wszystkich kulturach górnego paleolitu. Większość z nich nie jest związana z określonymi kulturami i należy do substratu narzędziowego górnego paleolitu.

druzgot – (brekcja, okruchowiec; prasłow. *druzgati – łamać, kruszyć, rozbijać, miażdżyć, rozgniatać) skała okruchowa składająca się z ostrokrawędzistych okruchów różnych skał i minerałów lub kości zwierząt, scementowanych ze sobą spoiwem krzemionkowym. Tworzy się w wyniku procesu wietrzenia innych skał, gromadzenia i cementacji okruchów pod wpływem działania wody i wiatru.

dukla – (słow. dukla – otwór, dziura) prostokątny w przekroju, wąski, pionowy szybik wykonywany w celu poszukiwania lub zbadania złoża. Jego odmianą jest dukla chodnikowa, czyli pionowy, wąski szybik łączący dwa wyrobiska poziome i tworzący przejście.

dysza – (prasłow. *dyšati – oddychać ciężko, z trudem, sapać) rodzaj rury, przez którą powietrze jest wdmuchiwane do paleniska, lub do wnętrza pieca. Dzięki dyszom umieszczonym na końcach miechów i skierowanym do środka palenisk lub pieców można dostarczać dodatkowy tlen do paleniska i kontrolować jego temperaturę. Dysze służyły zazwyczaj do podwyższania temperatury pieców metalurgicznych lub palenisk kowalskich dzięki dostarczaniu dodatkowych porcji tlenu. Użycie sztucznego dmuchu i dysz pozwala na przyspieszenie procesów redukcji rudy i topienia metalu. Dysze są znajdowane na właściwie wszystkich stanowiskach archeologicznych związanych z metalurgią, wśród nich także na stanowiskach związanych ze starożytnym świętokrzyskim centrum metalurgii żelaza. Dysze były używane już przez metalurgów w epoce brązu na starożytnym Bliskim Wschodzie i w Egipcie.

dziegieć – (praind. dhegh- – palić) lepka, ciemnobrązowa ciecz, o gęstej, smolistej konsystencji, powstająca w wyniku rozkładowej suchej destylacji drewna bądź kory różnych gatunków drzew i krzewów (przede wszystkim brzozy, sosny, modrzewia, jałowca, jodły, wierzby i świerka). Wytwarzany jest przez rozpalanie ognia w specjalnie przygotowanych dołach ziemnych (smolarniach), w których ułożone zostają stosy drewna, uszczelnione darnią, mchem i gliną, a następnie obsypane ziemią. Proces wytapiania dziegciu trwa wiele godzin, a powstała substancja spływa do glinianego naczynia umieszczonego na dnie dołu. Inny sposób wytwarzania wymaga użycia dwóch naczyń. W uprzednio zagłębieniu umieszczano gliniane naczynie, na które stawiano garnek z kilkoma otworami w dnie. Garnek wypełniany był paskami kory brzozowej i zamykany pokrywką. Całość starannie oblepiano gliną. Gdy tylko przeschła, na taką skorupę układany był stos drewnianych szczap, które palono kilka godzin. Po wygaszeniu, otrzymywano w górnym naczyniu węgiel drzewny, a w dolnym ciemny i rzadki dziegieć. Dziegieć wytwarzano już w paleolicie i mezolicie (bez użycia naczyń). Produkowali go już neandertalczycy w środkowym paleolicie, ok. 200 tys. lat temu. Na stanowisku Königsaue (Niemcy) odnaleziono pochodzące sprzed 45 tys. lat narzędzie krzemienne wklejone przy pomocy dziegciu w oprawę drewnianą. Od dawna znano właściwości bakteriobójcze i konserwujące dziegciu. Wykorzystywano go jako środek na choroby skóry, lekarstwo dla zwierząt, do impregnacji płótna i skóry, uszczelniania beczek, łodzi i statków, przyklejania grotów do strzał, jako klej i substancję uszczelniającą, oraz do smarowania osi kół w wozach. Grudki dziegciu sprzed 3700 lat przed Chr., używane jako substancja do żucia zostały odnalezione na terenie neolitycznych osad w Danii. W epoce neolitu tę cenną substancję destylowano już w naczyniach. W połowie II tys. przed Chr. wprowadzono do użytku pozwalająca uzyskać czysty dziegieć technikę zwana dwugarnkową (sposób produkcji za pomocą dwóch naczyń). Dziegieć był jednym z ważniejszych produktów leśnych eksportowanych z Polski za granicę w beczkach w okresie średniowiecza i w okresie wczesnonowożytnym (od XV do XVIII wieku).

dźwigar – (prasłow. *dvigati – podnosić, poruszać) element konstrukcyjny poziomy lub ukośny (w formie belki) przenoszący obciążenia konstrukcji lub budynku na podpory główne (ściany, słupy lub filary). Jest to poziomy element konstrukcji, zwykle o znacznej długości w stosunku do wymiaru poprzecznego. Przenosi na podpory obciążenia działające prostopadle do jego osi wzdłużnej

ekofakt – (biofakt; ang. eco – przedrostek określający pojęcia związane ze środowiskiem naturalnym, ang. artifact – przedmiot wytworzony przez człowieka, artefakt) rodzaj źródła archeologicznego. Mianem ekofaktów określa się w archeologii występujące na stanowisku organiczne i nieorganiczne pozostałości pochodzące ze środowiska naturalnego. Ekofaktami są: szczątki roślinne, kości, naniesione z wiatrem lub z wodą osady czy warstwy popiołu wulkanicznego. Zabytki wykonane z materiałów organicznych mogą być traktowane zarówno jako artefakty, jak i ekofakty. Mianem ekofaktów określa się zabytki archeologiczne nie wytworzone przez człowieka, które posiadają jednak znaczenie kulturowe.

ekosystem – (gr. οἶκος [oíkos] – mieszkanie, dom, gospodarstwo, środowisko, σύστημα [sýstēma] – zestawienie, połączenie, rzecz złożona) złożony, dynamiczny układ ekologiczny powtarzalny w tym samym typie środowiska tworzącym warunki bytowania organizmów, w którym zachodzi przepływ energii i obieg materii (biotop), zasiedlony przez zbiór powiązanych ze sobą i połączonych relacjami troficznymi gatunków tworzących biocenozę. Ekosystemy wyodrębniane są na podstawie istnienia silniejszych powiązań w ich obrębie niżeli między ich składowymi a otoczeniem. Każdy ekosystem posiada charakterystyczny skład gatunkowy, związany z miejscowym układem warunków środowiskowych, a wchodzące w jego skład gatunki są ze sobą powiązane zależnościami biocenotycznymi. Wyróżnia się ekosystemy lądowe, wodne, sztuczne i naturalne. Ekosystemami są konkretne: lasy, łąki, pola, jeziora, morza, torfowiska, wyspy, itp. Ekosystem charakteryzuje pełność składu gatunkowego. Zawiera on wszystkie grupy organizmów niezbędne do realizacji zamkniętego obiegu materii i energii, który występuje między biocenozą a biotopem. Ekosystemy są układami ustabilizowanymi i wykazują znaczną trwałość w czasie, a wśród układów biologicznych posiadają największą długowieczność.

eneolit – (łac. aes – miedź, brąz, λίθος [líthos] – skała, kamień; chalkolit, gr. χαλκός [chalkos] – miedź), epoka miedzi, okres archeologiczny pomiędzy właściwym neolitem a epoką brązu, nazywany także chalkolitem. Jest określany także jako końcowy odcinek neolitu, czyli jego młodszy etap. Charakteryzował się rozwiniętą metalurgią miedzi (i jej stopów) i upowszechnieniem się narzędzi i broni wykonanych z miedzi, używanych obok narzędzi kamiennych. Początki wykorzystania miedzi sięgają wczesnego neolitu. Na stanowisku Cayönü Tepesi (9500-6500 przed Chr.) we wschodniej Anatolii odnaleziono ok. 113 przedmiotów wykonanych metodą kucia na zimno i gorąco z miedzi rodzimej wydobytej w pobliskich górach Ergani Maden. Najstarsze w Europie (i jedne z najstarszych na Świecie) ślady wskazujące na praktykowanie wytopu miedzi z rud pochodzą sprzed 5500-4500 lat przed Chr., z okolic masywu górskiego Rudnik w środkowej Serbii (stanowisko Belovode). Na Bliskim Wschodzie epoka miedzi (zwana tam najczęściej chalkolitem) zaczęła się w V tys. przed Chr., by ustąpić epoce brązu ok. 3300 lat przed Chr. W Europie do eneolitu zalicza się różne kultury istniejące pomiędzy 3500 a 1700 lat przed Chr. Na terenie Polski pierwsze kultury eneolityczne pojawiły się  ok. 3700-3500 przed Chr. (kultura lendzielska, kultura polgarska). Na ziemiach polskich miedziane narzędzia pojawiały się rzadko i z reguły były one importowane z innych obszarów (np. z terenów Siedmiogrodu i obrzeża Alp). Oprócz upowszechnienia obróbki metali eneolit wiązał się z innymi zmianami gospodarki i trybu życia ludzi. Zaczęto wykorzystywać rolniczo dotychczas leżące odłogiem gleby piaszczyste. Upowszechniło się użycie radła ciągnionego przez zwierzęta, oraz transportu kołowego. Miedziane narzędzia, broń i ozdoby stały się wyznacznikami statusu społecznego. W młodszym eneolicie wiele społeczności Europy Środkowej zmieniło tryb życia i gospodarowania z osiadłego i rolniczego na mobilny i pasterski. Pojawiły się grupy ludzkie używające udomowionych koni. Eneolit był epoką pogłębiającego się zróżnicowania społecznego i majątkowego, a także migracji i szerzenia się nowych wzorców kulturowych. Z początku upowszechnienie się obróbki miedzi i złota nie spowodowało jakichś znaczących zmian społecznych. Dopiero później nastąpiło w Europie zajmowanie pod uprawę gleb mniej urodzajnych i wyżej położonych. Nastąpił wzrost intensywności hodowli i pojawiło się nomadyczne pasterstwo. Pogłębiała się hierarchizacja społeczeństwa i powstały nowe ośrodki władzy. Wzmogła się eksploatacja złóż rud miedzi i złóż krzemienia. Obok kopalń odkrywkowych zaczęto stosować eksploatację głębinową. Pochodzące z eneolitu i epoki brązu kopalnie miedzi istniały m. in. w: Rudnej Glavie w Serbii, Ai Bunar w Bułgarii, w styryjskim Mitterbergu, w Mount Gabriel w Irlandii, Great Orme w Walii. Były to kopalnie głębinowe, w których drążono w górotworze szyby i chodniki, by pozyskać rudę miedzi. Kopalnia miedzi w Rudnej Glavie była związana z kulturą winczańską, egzystującą na obszarze Serbii. Obok dominującej dotąd produkcji przydomowej zaczęła się rozwijać specjalizacja produkcyjna, zwłaszcza w dziedzinie górnictwa i metalurgii. Około 4500 lat przed Chr. na wybrzeżach Morza Czarnego, na obszarze Półwyspu Bałkańskiego i części Ukrainy wykształciła się tak zwana protocywilizacje epoki miedzi południowo-wschodniej Europy. Jej powstanie poprzedziło o 1000 lat powstanie cywilizacji miejskich na Bliskim Wschodzie i początek epoki brązu w Anatolii. Należące do niej kultury: trypolska, Gumelnita-Karanowo i Warna charakteryzowały się obecnością dużych ufortyfikowanych osad, budynków kultowych, bogatych grobów elity, akumulacją dóbr i obecnością ośrodków władzy. Niektóre osiedla kultury trypolskiej mogły liczyć 10-14 tys. mieszkańców. Kultury skupione wokół Morza Czarnego osiągnęły najwyższy poziom rozwoju spośród neolitycznych kultur Europy. Protocywilizacja eneolitu na obszarze Europy południowo-wschodniej upadła na skutek zmian klimatycznych w końcu okresu atlantyckiego i migracji koczowniczych ludów ze stepu nadczarnomorskiego. Na Bliskim Wschodzie miedź wydobywano na dużą skalę w Timnie w Izraelu już ok. 7000-5000 lat przed
Chr. Okres chalkolitu na Bliskim Wschodzie datuje się na lata 4700/4500-3700/3600 przed Chr. Charakteryzował się on w tym rejonie Świata rozwojem osadnictwa i metalurgii, rozbudowanym rytuałem pogrzebowym i wzrastającym zróżnicowaniem społecznym. W późnym chalkolicie (4000-3600 przed Chr.) zaczęły się rozwijać pierwsze kultury przedmiejskie (Uruk w Mezopotamii, Ghassul w Lewancie). Koncepcja odrębnej „epoki miedzi” została sformułowana przez brytyjskiego prehistoryka sir Johna Evansa w 1881 roku. Terminu eneolit pierwszy raz użył włoski archeolog i prehistoryk ks. Gaetano Chierici (1819-1886), wskazując na epokę przejściową pomiędzy epoką kamienia i epoką brązu. Z kolei termin chalkolit pojawił się w literaturze naukowej po raz pierwszy pomiędzy 1900 a 1905 rokiem.

epipaleolit – (gr. ἐπί [epi] – zewnętrzny, poprzedzający coś, położony nad czymś, następujący po czymś, παλαιός [palaiós] – stary, λίθος [líthos] – kamień) okres pomiędzy górnym paleolitem a neolitem wyróżniany na obszarze Bliskiego Wschodu (Azji Południowo-Zachodniej) oraz basenu Morza Śródziemnego ok. 23/22 tys. – 10250 lat temu. Z grubsza pokrywa się okresem maksimum ostatniego zlodowacenia. Klimat Bliskiego Wschodu był wtedy dużo chłodniejszy i suchszy niż dziś. Dopiero ok. 12 tys. lat temu nastąpiło znaczące ocieplenie. Lasy typu śródziemnomorskiego i roślinność stepowa rozszerzyły swój zasięg kosztem pustyń. Początek epipaleolitu był związany z narastająca presją demograficzną dotykająca zbieracko-łowieckie społeczności Bliskiego Wschodu, coraz częstszym przechodzeniem do osiadłego trybu życia i rozwojem kamiennych narzędzi mikrolitycznych o geometrycznych kształtach. Stanowiska epipaleolityczne to głównie otwarte obozowiska łowców-zbieraczy i wykorzystywane przez nich schroniska skalne. Oprócz mikrolitów charakterystycznymi elementami kultury materialnej były narzędzia kościane, paciorki z muszli, ochra, oraz kamienne rozcieracze do rozdrabiania pokarmu roślinnego i barwników. Z epipaleolitem związany jest ciąg kultur archeologicznych rozwijających się na obszarze Lewantu: kebaryjskiej, falickiej, natufijskiej. Z kulturą natufijską związana jest dalsza stabilizacja osadnictwa, intensywne zbieractwo roślin (w tym dzikich zbóż) i początki przejmowania kontroli nad stadami zwierząt. Ludność natufijska zakładała duże, półstałe osady i wznosiła kamienne konstrukcje mieszkalne. Jej gospodarka opierała się na polowaniu na gazele i zbiorze dzikich zbóż. Rozwój epipaleolitycznych społeczności Bliskiego Wschodu był wstępem do rewolucji neolitycznej i nowej gospodarki opartej na uprawie roli i hodowli zwierząt. Umożliwiła ją stabilizacja osadnictwa i rozwój zbieractwa dzikich traw, wśród których byli dzicy przodkowie współczesnych zbóż. Dzięki temu na przełomie plejstocenu i holocenu mogły się tu rozwinąć najwcześniejsze formacje kulturowe związane z neolitem. Na niektórych obszarach Afryki Północnej i południowej Europy pojęcie epipaleolitu stanowi synonim mezolitu. Stosowanie terminu epipaleolit ma w tym przypadku podkreślać ciągłość pomiędzy kulturami późnego plejstocenu i wczesnego holocenu. W Europie południowej epipaleolit datowany jest na ok. 8000-6000 przed Chr.

epoka brązu – (gr. ἐποχή [epoche] – pora, moment, chwila, czas) epoka archeologiczna następująca po młodszej epoce kamienia (neolicie), a przed epoką żelaza w tzw. systemie trzech epok wprowadzonym przez duńskiego archeologa Christiana Jürgensena Thomsena w 1816 roku. Jej ramy czasowe są zależne od poszczególnych obszarów, na których się ją wyróżnia. Na Bliskim Wschodzie i we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego zaczyna się w końcu IV i w III tys. przed Chr. Jej początek jest zasadniczo zbieżny z początkiem czasów historycznych (tzn. z pojawieniem się pierwszych źródeł pisanych) na tych terenach i z rozwojem pierwszych państw i rozwiniętych cywilizacji miejskich. Na obszarze ziem polskich epoka brązu rozpoczęła się dużo później, bo około 2300/1800 lat przed Chr. i zakończyła się ok. 650 lat przed Chr. Nazwa epoki pochodzi od brązu, stopu, którego używano wówczas do wyrobu narzędzi i broni, oraz innych przedmiotów (ozdób, przedmiotów sztuki, naczyń). Już od V tys. przed Chr. znane były w Anatolii tzw. brązy arsenowe. Najstarsze wyroby brązowe (wykonane z brązu cynowego) znane są z Bliskiego Wschodu z III tys. przed Chr. (m. in. z grobów królewskich z Ur, oraz z Troi IIg). Brąz stał się popularny ze względu na swoje korzystne właściwości mechaniczne, estetyczne i technologiczne, które były o wiele lepsze od miedzi i surowców kamiennych (m. in. krzemienia). Brąz stał się głównym surowcem w miejsce miedzi i brązu arsenowego (miedzi arsenowej). Technologia wytwarzania brązu upowszechniła się w Europie w wyniku wpływów i kontaktów z bliskim Wschodem, poprzez Anatolię, Grecję, Bałkany i Kaukaz. Rozwój metalurgii brązu w regionie egejskim i na Bałkanach rozpoczął się 200-300 lat później, niż w Europie. W Egipcie wyrobów brązowych zaczęto używać na szerszą skalę dopiero w okresie Średniego (2050-1760 przed Chr.) i Nowego Państwa (1570-1070 przed Chr.). W Egipcie, na Bliskim Wschodzie i w regionie egejskim epoka brązu to okres powstawania i rozwoju najstarszych cywilizacji miejskich. Epoka brązu charakteryzowała się intensywnymi kontaktami pomiędzy oddalonymi społecznościami, dalekosiężną wymianą handlową i częstymi konfliktami zbrojnymi (czemu sprzyjało rozprzestrzenienie wynalazków: wozu konnego, rydwanu i statku wiosłowo-żaglowego). Wymiana handlowa przybrała nieznane dotąd rozmiary, co stało się przyczyną rozkwitu społeczności zamieszkujących wzdłuż ważnych szlaków. Cyna, która była nieodzownym składnikiem brązu występują stosunkowo rzadko. Jej pozyskanie wymaga zatem sporego wysiłku i długich poszukiwań. Złoża cyny eksploatowano w Azji Środkowej, Iranie, Kornwalii, środkowych Niemczech, w Rudawach, Bretanii, w Masywie Centralnym, w Toskanii, na Sardynii i na Półwyspie Iberyjskim. Poszukiwanie źródeł miedzi i cyny stymulowało rozwój kontaktów międzykulturowych i dalekosiężnego handlu. Na skutek upowszechniania metalurgii wykształciła się specjalizacja zawodowa i większe zróżnicowanie społeczne. Miedź i cyna, stanowiące podstawowe komponenty do produkcji brązu nie występują powszechnie. Ich poszukiwanie i pozyskiwanie wymagało rozwoju technik eksploracyjnych i górniczych. Rozmieszczenie złóż rud miedzi i cyny stało się ważnym czynnikiem ekonomicznym, politycznym i kulturotwórczym. Poszukiwanie złóż rud metali było czynnikiem zawiązywania dalekosiężnych kontaktów handlowych. Europejskie rudy metali przyciągały kupców i poszukiwaczy złóż ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Bardzo ważną rolę odegrały ośrodki produkcji brązowniczej, znajdujące się na terenach występowania złóż, oraz tam, gdzie wykorzystywano surowiec importowany (np. w Skandynawii, w północnych Niemczech i na Półwyspie Sambijskim). Najważniejsze z nich istniały m. in. na Cyprze, w Anatolii, na Kaukazie i Uralu, w Siedmiogrodzie, w Rudawach, we wschodnich Alpach, w Karpatach i na Bałkanach. Wywierały one znaczny wpływ na otaczające je obszary. Ich aktywność była skorelowana ze zmianami politycznymi i gospodarczymi. W epoce brązu rozpoczął się proces krystalizowania i wyodrębniania ludów europejskich. W Europie techniki obróbki brązu rozprzestrzeniały się począwszy od Anatolii i obszaru egejskiego, poprzez Bałkany i Kaukaz na północ. Wielki wpływ na rozwój społeczności Europy w epoce brązu miały wpływy z terenu cywilizacji Bliskiego Wschodu i wschodniej części basenu Morza Śródziemnego (zwłaszcza z Anatolii i z basenu Morza Egejskiego). W starszym etapie epoki brązu (ok. 2500/2300-2000 przed Chr.) na Europę silnie oddziaływały impulsy kulturowe z obszaru anatolijsko-bałkańskiego. Pod ich wpływem powstawały nowe kultury, takie jak kultura unietycka w Czechach, na Morawach, w Niemczech i w zachodniej Polsce. Wschodnią część ziem polskich zajmowały wtedy jeszcze kultury związane z tradycją eneolitu (zwłaszcza z kulturą ceramiki sznurowej), rzadko używające przedmiotów z metali. We wczesnej epoce brązu na ziemiach środkowej Polski rozwijała się kultura mierzanowicka, intensywnie eksploatująca złoża krzemienia pasiastego i świeciechowskiego. Powoli upowszechniała się umiejętność obróbki brązu, zwłaszcza w Kotlinie Karpackiej. W etapie środkowym (ok. 2000-1500 przed Chr.) kształtowały się rodzime struktury osadnicze i kulturowe epoki brązu, zwłaszcza w Europie Środkowej. W Kotlinie Karpackiej rozwijały się kultury poddane silnym wpływom anatolijsko-bałkańskim i pośredniczące w wymianie pomiędzy północą a południem (np. kultura Otomani-Füzesabony. Około 1700-1600 lat przed Chr. nad górnym Dunajem i środkowym Renem pojawił się krąg kultur mogiłowych, które opanowały sporą część Środkowej Europy i rozpoczęły ekspansję w kierunku Bałkanów. W tym samym czasie w Grecji pojawiła się cywilizacja mykeńska. W młodszym etapie epoki brązu (ok. 1500 przed Chr. – IX/VIII w. przed Chr.) stabilizowały się struktury osadnicze i społeczno-kulturowe w Europie. Z tego okresu pochodzi najstarsze źródło pisane dotyczące Europy: tzw. Lista Egejska zapisana pismem hieroglificznym na bazie posągu faraona Amenhotepa III z Kom el-Hetan w Egipcie. Wraz z ekspansją kultury pól popielnicowych rozprzestrzenił się ciałopalny obrządek pogrzebowy. Na ziemiach polskich powstała kultura łużycka dominująca tu jeszcze we wczesnej epoce żelaza. Ok. 1200-1100 lat przed Chr. nastąpiło załamanie wysoko rozwiniętych cywilizacji (m. in. cywilizacji mykeńskiej w Grecji) epoki brązu we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie i seria zmian politycznych oraz migracji. Była ona związana z ekspansją kultury pól popielnicowych i konfliktami militarnymi na obszarach Europy. W migracjach mogli wziąć udział przybysze z Półwyspu Bałkańskiego. Cywilizacje epoki brązu rozwijały się w młodszej części holocenu (okres subborealny), kiedy to klimat stał się chłodniejszy i suchszy, niż w poprzedzającym okresie atlantyckim, choć nadal był jeszcze stosunkowo ciepły. Klimat tego okresu charakteryzowały dość częste wahania temperatury i wilgotności. W początkach II tys. przed Chr. klimat stał się wilgotniejszy i chłodniejszy. Około 1200 lat przed Chr. klimat stał się znów bardziej suchy i zimny. Dopiero w VII w. przed Chr. nastąpiło polepszenie warunków klimatycznych. Na Bliskim Wschodzie, na obszarze subkontynentu indyjskiego i w Afryce Północnej epoka brązu trwała pomiędzy 3300 a 1200 r. przed Chr., a we wschodniej Azji w latach 3100-300 przed Chr.

epoka żelaza – (prasłow. *želězo – żelazo) epoka archeologiczna następująca po epoce brązu. Jej ramy czasowe są zróżnicowane na różnych obszarach geograficznych. Mimo, że przedmioty z żelaza produkowano sporadycznie wytwarzano już w V, III i II tys. przed Chr. (głównie z żelaza meteorytowego), to przejście do nowej epoki nastąpiło najwcześniej około 1200 lat przed Chr., na początku na Bliskim Wschodzie. W regionie egejskim epoka żelaza zaczyna się około 1100-1000 r. przed Chr., na Półwyspie Bałkańskim i Apenińskim w VIII-VII w. przed Chr., a w Środkowej Europie ok. 750 lat przed Chr. Na terenach Europy Środkowej (i na ziemiach polskich) epoka żelaza dzieli się na okresy: halsztacki (750-400 przed Chr.), lateński (400-1 przed Chr.; w jego obrębie wydziela się też młodszy okres przedrzymski: 200-1 przed Chr.), okres wpływów rzymskich (zwany też okresem rzymskim, 1-375 po Chr.), okres wędrówek ludów (375-568 po Chr.), okres wczesnośredniowieczny (568-XII/XIII w. po Chr.). W epoce brązu żelazo było drogim i rzadko używanym metalem. Żelazo zaczęło się upowszechniać we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego i w innych krajach Starego Świata po najazdach tzw. Ludów Morskich, które w XII w. przed Chr. zaatakowały Bliski Wschód. Upadek ośrodków produkcji brązowniczej spowodował wzmożenie popytu na żelazo i wykonane z niego przedmioty. Stało się ono poszukiwanym zamiennikiem dla brązu. Walory technologiczne żelaza i łatwa dostępność jego rud sprawiły, że jego użycie szybko się rozprzestrzeniało. Do Grecji znajomość obróbki żelaza dotarła z Lewantu przez Cypr i szybko rozpowszechniła się w okresie tzw. „wieków ciemnych”. Epoka żelaza była czasem wielkich przesunięć etnicznych i niepokojów politycznych (ekspansji Celtów, Germanów, a później także Słowian, migracji ludów koczowniczych ze stepu eurazjatyckiego). Powstały wielkie, „światowe” imperia (perskie, Aleksandra Macedońskiego, państwa hellenistyczne, imperium rzymskie). Oprócz żelaza i stali upowszechniły się takie wynalazki jak pismo alfabetyczne, jazda konna, ulepszone systemy nawadniania. Kontakty międzykulturowe i wymiana handlowa osiągnęły jeszcze większą intensywność, niż w epoce brązu. W Europie na początku epoki żelaza zaznaczył się wpływ koczowników ze stepu pontyjskiego (Kimmerów, Scytów), okresowo najeżdżających wschodnią i środkową część kontynentu. Ich ataki były najprawdopodobniej jedną z przyczyn (obok zmian klimatycznych) upadku kultury łużyckiej. Na skutek oddziaływań ze stepu pontyjskiego i Kotliny Karpackiej, a także z Italii i kolonii greckich, nad środkowym Dunajem i w Alpach powstała (ok. IX/VIII w. przed Chr.) kultura halsztacka. Zdominowała ona sporą część Europy aż po V w. przed Chr. W tym okresie dokonywała się także na śródziemnomorskich wybrzeżach Europy proces kolonizacji greckiej. W Italii rozwijała się poddana silnym wpływom greckim cywilizacji Etrusków. Obydwie utrzymywały kontakty z ludami zamieszkującymi kontynent europejski. To właśnie w tym okresie pojawiły się w kręgu cywilizacji greckiej pierwsze źródła pisane dostarczające informacji o społecznościach żyjących we wnętrzu Europy (Periplus Massalski, Obejście Ziemi Hekatajosa z Miletu, Dzieje Herodota). Bardzo istotną rolę w budowaniu kontaktów między wnętrzem Europy a światem śródziemnomorskim odegrała grecka kolonia Massalia założona ok. 600 lat przed Chr. u ujścia Rodanu. Kultura halsztacka oddziaływała m. in. na obszary ziem polskich W V w. przed Chr. upadła na ziemiach polskich kultura łużycka i została zastąpiona przez kulturę pomorską, a struktury osadnicze uległy znacznemu rozrzedzeniu. Na przełomie V i IV w. przed Chr. rozpoczęła się wielka ekspansja ludów celtyckich (identyfikowanych z kulturą lateńską) w Europie. Celtowie opanowali obszary od wybrzeża Atlantyku i Wysp Brytyjskich po Półwysep Bałkański, dolinę Dunaju i Azję Mniejszą. Dotarli także do południowej części obecnej Polski (na Śląsk, do Małopolski, doliny Sanu. Celtowie upowszechnili na obszarze Europy technologie obróbki żelaza. Na Półwyspie Bałkańskim panowali Ilirowie, Dakowie i Trakowie. Od III w. przed Chr. trwała ekspansja Republiki Rzymskiej poza Italią. Rzymianie ścierali się też z Celtami i stopniowo opanowywali wybrzeża Morza Śródziemnego. W końcu III w. przed Chr. trwała już ekspansja plemion germańskich ze Skandynawii na południe. U schyłku II w. przed Chr. na obszarach zajętych przez kulturę lateńską pojawiły się duże, ufortyfikowane osiedla o charakterze protomiejskim – oppida. Celtowie rozwinęli wtedy własne mennictwo i wiele innych rzemiosł. Dzięki oddziaływaniom Celtów (tzw. proces latynizacji) na obszarze ziem polskich powstała kultura przeworska, od północy sąsiadująca z kulturą oksywską i kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich. W I w. przed Chr. Celtowie ulegali podbojowi rzymskiemu na południu i zachodzie Europy i ekspansji ludów germańskich na północy. Na przełomie er Imperium Rzymskie opanowało obszary do Renu i Dunaju i próbowało kontynuować ekspansję poza linią tych rzek. W okresie wpływów rzymskich (I-IV w. po Chr.) na obszarze współczesnej Polski nadal rozwijała się kultura przeworska (związana z germańskimi plemionami Wandalów, Lugiów i Silingów), oraz kultura wielbarska (identyfikowana zazwyczaj z pochodzącymi ze Skandynawii Gotami). Na obszarze zajętym prze kulturę przeworską działały wielkie zagłębia metalurgii żelaza (świętokrzyskie i mazowieckie). Ludy barbarzyńskie mieszkające poza limesem (militarną granicą Cesarstwa Rzymskiego) opisywali rzymscy i greccy pisarze (Pliniusz Starszy, Tacyt, Strabon, Ptolemeusz, Kasjusz Dion). Imperium Rzymskie osiągnęło szczyt potęgi militarnej i rozkwitu ekonomicznego, by w III w. po Chr. ulec silnemu kryzysowi i najazdom ludów spoza limesu. W późnym okresie wpływów rzymskich obszary Barbaricum (w tym ziemie polskie) przeżywały rozkwit demograficzny i gospodarczy. Pod koniec IV w. po Chr. na skutek najazdu koczowniczych Hunów ze stepu eurazjatyckiego nastąpiła wielka wędrówka ludów, które uderzyły na państwo rzymskie i wkroczyły na jego obszar. Na skutek tej migracji w V w. po Chr. upadło Zachodnie Cesarstwo Rzymskie. W okresie wędrówek ludów ziemie polskie uległy znacznemu wyludnieniu. W VI w. po Chr. na tereny wschodniej i środkowej Europy wkroczyły zamieszkujące dotychczas obszary nad górnym i środkowym Dnieprem plemiona słowiańskie. Wczesnych Słowian na ziemiach polskich identyfikuje się z kulturą praską. Wczesne średniowiecze od VII po X w. po Chr, to na ziemiach polskich okres formowania słowiańskich państw plemiennych, a później pierwszego państwa polskiego. Wraz z jego powstaniem w drugiej połowie X w. ziemie polskie wkroczyły okres historyczny. Na innych obszarach Świata chronologia epoki żelaza różni się od europejskiej. W Azji Środkowej pierwsze przedmioty żelazne pojawiły się pomiędzy 1000 a 700 r. przed Chr. W Indiach epokę żelaza datuje się na okres pomiędzy 1200 przed Chr., a 200 przed Chr. W Chinach metalurgia żelaza rozwinęła się w IX-VIII w. przed Chr., a w Azji Południowo-wschodniej dopiero pomiędzy IV a II w. przed Chr. W Afryce Subsaharyjskiej epoka żelaza nastąpiła bezpośrednio po epoce kamienia i rozpoczęła się pomiędzy 900 a 300 r. przed
Chr. (w zależności od regionu). W Nowym Świecie epoki żelaza nie wyróżnia się w ogóle, gdyż umiejętność obróbki tego metalu została wprowadzona wraz z przybyciem europejskich kolonizatorów. Eurazjatycka epoka żelaza przypadała na końcowy odcinek okresu subborealnego (3710-450 przed Chr.), kiedy to klimat charakteryzował się znaczną wilgotnością i niskimi temperaturami. Około 500-450 lat przed Chr. zaczął się okres subatlantycki, kiedy to opady jeszcze bardziej wzrosły, a temperatury spadły. W czasie tzw. optimum klimatycznego okresu rzymskiego (200 przed Chr. – 450 po Chr.) temperatury znów znacząco wzrosły i warunki stały się bardziej sprzyjające dla rolnictwa. Pomiędzy VI a VII w. po Chr. klimat znów się pogorszył i nastąpiła tzw. późnoantyczna mała epoka lodowa. Okres zimnego klimatu ustąpił ok. 950 lat po Chr. średniowiecznemu optimum klimatycznemu, które trwało aż do 1250 r.

erozja – (łac. erosio – żłobienie, wgryzanie) w geologii zespół procesów powodujących żłobienie i rozcinanie powierzchni skorupy ziemskiej przez wody, lodowce, działalność organizmów i wiatr, połączone z usuwaniem powstających produktów niszczenia. Erozja jest ważnym czynnikiem zrównania powierzchni Ziemi. Efektem działania erozji są zmiany rzeźby terenu i struktury podłoża, rozpoczęcie procesów tworzących glebę, a także obniżenie wartości gleby, a czasem nawet jej całkowite usunięcie, aż do odsłonięcia podłoża skalnego. Zależności od funkcjonującego w danym wypadku czynnika wyróżnia się: erozję glacjalną (powodowaną przez lodowce i lądolody), erozję wodną, erozję eoliczną (powodowaną przez wiatr) i ruchy masowe powodowane przez ziemską grawitację.

fitocenoza – (gr. φυτόν [phytón] – roślina, κοινός  [koinós] – wspólny; biocenoza roślinna) roślinna część biocenozy, konkretne zbiorowisko roślinne, występujące w określonym miejscu i czasie, zajmujące określoną przestrzeń i składające się z ekologicznie uwarunkowanej wspólnoty populacji gatunków. Fitocenoza odznacza się jednorodnością florystyczną i strukturalną. swoistą fizjonomią, określoną dynamiką przemian sezonowych, produktywnością biologiczną i przepływem energii. Każda fitocenoza powstaje w określonych warunkach ekologicznych, biogeograficznych i historycznych.

follis – (łac. folium – liść; follis – worek, sakwa) brązowa (początkowo posrebrzana) moneta rzymska wprowadzona do obiegu w 294 r. po Chr. przez cesarza Dioklecjana (284-305 po Chr.) w ramach reform systemu monetarnego. Zajęły one trwałe miejsce w obiegu monetarnym na terenach Cesarstwa Rzymskiego. Był to moneta o wadze około 10 gramów, równa 1/8 srebrnego argenteusa i 1/32 rzymskiego funta. Nazwa follis jest współczesną, umowną nazwą wprowadzoną przez numizmatyków, ponieważ nie wiadomo, jak tego typu monety nazywano w czasach rzymskich. Follis spełniał rolę monety obrachunkowej w czasach późnego Cesarstwa Rzymskiego. W późniejszych czasach waga follisa sukcesywnie spadała, tak samo jak zawartość srebra. Już w czasach Konstantyna I Wielkiego (306-337 po Chr.) moneta ważyła już tylko 2-3,5 grama i prawie nie zawierała srebra. W 498 r. po Chr. cesarz Anastazjusz przeprowadził reformę systemu monetarnego (zwłaszcza monety brązowej), czyniąc follis jego integralnym elementem. Mianem follis określano teraz dużą, brązową monetę, która stanowiła 1/24 część srebrnego kerationa (bizantyjskiej sylikwy) była 1/288 częścią bizantyjskiego złotego solida. Jego waga wynosiła teraz około 9 gramów. Ówczesne monety brązowe określano według liczby tzw. nummi, czyli jednostek obrachunkowych. 1 follis równał się zatem 40 nummi. W roku 512 podwojono wagę bizantyjskiego follisa z 9,10 g na 18,19 g. Cesarz Justynian Wielki (527-565 po Chr.) w ramach przeprowadzonej w 539 r. po Chr. reformy monetarnej zwiększył wagę follisa do 24,26 g. Justynian wprowadził także zwyczaj umieszczania na rewersie tych monet informacji o roku panowania władcy, w którym zostały wybite. Później waga follisów była sukcesywnie redukowana. W IV w. po Chr. follis stał się najbardziej masowo emitowaną i najpowszechniejszą w obiegu rzymską monetą brązową. Znana jest z licznych skarbów monetarnych. Follisy trafiały na obszary Barbaricum położne poza granicami Cesarstwa Rzymskiego IV-V w. po Chr. i później, w VI-VII w. po Chr. Pochodzące z Bałkanów skarby follisów z VI-VII w. po Chr. są związane z najazdami Słowian i Awarów. Napływ tych monet na tereny Europy Środkowej ustał w połowie VII w. po Chr. Z obszaru Polski pochodzi ok. 20 znalezisk follisów i ich frakcji (głównie z południowo-wschodniej części kraju). Z Krzemionek znane są dwa follisy: Maksymiana Herculiusa i Konstantyna I Wielkiego.

gabro – (wł. gabbro – skała wulkaniczna z Apeninów) plutoniczna skała zasadowa o strukturze średnio- do grubokrystalicznej, zbudowana z plagioklazów zasadowych, piroksenu, skalenia potasowego i minerałów barwnych (skaleniowców, oliwinu, magnetytu, ilmenitu, niekiedy amfibolu). Gabro to czarna lub ciemnozielona, ziarnista skała, o teksturze bezładnej. W Polsce występuje na Dolnym Śląsku, wokół Gór Sowich (rejon góry Ślęży, okolice Braszowic i nowej Rudy), a także w podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i północno-wschodniej części kraju. Gabro współcześnie jest wykorzystywano jako kruszywo drogowe, materiał budowlany i dekoracyjny, oraz surowiec do produkcji nagrobków. W pradziejach i starożytności z gabra wyrabiano różne przedmioty: narzędzia, naczynia, broń (np. topory, maczugi), rzeźby. W neolicie z gabra wytwarzano toporki i ciosła.

gatunek reliktowy – (relikt; niem. Gattung – rodzaj, gatunek; łac. relictum – pozostałość, przeżytek) współczesny organizm, (roślinny lub zwierzęcych) mających w przeszłości szerszy zasięg geograficzny, lecz obecnie żyjący na terenie znacznie mniejszym, niż uprzednio. Mianem reliktu określa się gatunek rośliny lub zwierzęcia będący pozostałością minionych epok geologicznych. Wyróżnia się relikty pierwotne (gatunki roślin i zwierząt, których zasięg występowania został ograniczony przez warunki naturalne) i relikty wtórne (takie, których zasięg zmniejszył się na skutek działalności człowieka). Istnieją relikty glacjalne, będące pozostałością epoki lodowcowej (np. brzoza karłowata – Betula nana, czy dębik ośmiopłatkowy – Dryas octopetala), które zachowały się na obszarach górskich i na torfowiskach. Relikty kserotermiczne to gatunki, które występowały na jakimś obszarze w okresie ocieplenia klimatu, a potem zostały oddzielony od swojego naturalnego obszaru występowania.(np. występujący na obszarze Polski w okresach interglacjałów miłek wiosenny – Adonis vernalis L.). Niektóre gatunki reliktowe są jednocześnie endemitami, czyli organizmami, których obszar występowania ogranicza się do pewnego wąskiego terytorium.

galeria – (wł. galleria – kryty portyk, tunel) w górnictwie termin oznaczający podziemny korytarz lub poziom w kopalni.

geofizyka – (gr. γῆ [gḗ] – ziemia, φύσις [phýsis] – natura, przyroda) nauka o Ziemi jako ciele fizycznym, której przedmiotem są wszelkie zjawiska i procesy fizyczne, które zachodzą lub zachodziły w przeszłości we wnętrzu Ziemi, w hydrosferze, atmosferze ziemskiej i w okołoziemskiej przestrzeni kosmicznej oraz opisanie i wyjaśnianie tych procesów za pomocą praw fizyki. Geofizyka dzieli się na: fizykę wnętrza Ziemi (zwaną czasami fizyką litosfery), oceanologię, hydrologię, fizykę atmosfery i fizykę przestrzeni okołoziemskiej. Wyróżnia się także geofizykę stosowaną, czyli zespół fizycznych metod badania przypowierzchniowej części skorupy Ziemi oraz określenia własności fizycznych skał na podstawie pomiarów realizowanych na powierzchni Ziemi, w otworach wiertniczych, wyrobiskach górniczych, w powietrzu i na morzu. W archeologii stosuje się geofizyczne metody prospekcji, pozwalające na wykrywanie obiektów położonych pod powierzchnią ziemi. Jest to możliwe na skutek istnienia kontrastu pomiędzy obiektem archeologicznym zakłócającym układ warstw geologicznych, a jego otoczeniem. Istnieją metody geofizyczne jedynie rejestrujące zmiany parametrów (pasywne) oraz te, które polegają  na sztucznym wywoływaniu kontrastów. W archeologii najczęściej stosuje się metodę elektrooporową i magnetyczną. Pozwalają one na wykrywanie obiektów, konstrukcji i pustych przestrzeni ukrytych pod powierzchnią gruntu. Oprócz tego stosuje się niekiedy także metodę elektromagnetyczną, sejsmiczną i grawimetryczną.

geologia – (gr. γῆ [gē] – ziemia, λόγος [lógos] – słowo, nauka) nauka, której przedmiotem badań jest budowa i historia Ziemi, a także procesy kształtujące skorupę ziemską. Najczęściej przyjmuje się, ze geologia jest nauką o budowie i składzie litosfery, oraz o procesach, którym litosfera podlega. Geologia jest dziś uważana za jedną z nauk o Ziemi (obok geografii, geofizyki i oceanografii). Geologia dynamiczna zajmuje się poznawaniem czynników, procesów i sił kształtujących skorupę ziemską. Przedmiotem badań geologii podstawowej jest budowa i historia Ziemi, a jej subdyscyplinami są: stratygrafia, tektonika, sedymentologia, paleontologia, mineralogia, petrografia. Geologia regionalna i geologia historyczna zajmują się ustalaniem budowy geologicznej i odtwarzaniem dziejów geologicznych poszczególnych obszarów Ziemi. Geologia szeroko wykorzystuje metody i osiągnięcia innych nauk: geomorfologii, geofizyki, geochemii, chemii, fizyki, matematyki, geodezji, kartografii. Ważnym działem geologii jest geologia stosowana, do której zalicza się geologię złóż, hydrogeologię i geologię inżynierską. Geologia stosowana zajmuje się badaniem i poszukiwaniem kopalin i wód podziemnych, oraz badaniem technicznych właściwości utworów geologicznych stanowiących podstawę obiektów budowlanych i działalności wydobywczej. Obliczaniem zasobu złóż i oceną ich znaczenia dla danego kraju zajmuje się geologia ekonomiczna. Kluczowymi koncepcjami geologii są: zasada aktualizmu geologicznego (głosząca, że warunki i procesy kształtujące powierzchnię Ziemi były zasadniczo takie same w przeszłości, jak i dziś), zasada superpozycji (w niezaburzonym układzie warstwy geologiczne leżące niżej są starsze od tych leżących wyżej), oraz teoria tektoniki płyt. Pierwsze trafne obserwacje geologiczne były udziałem uczonych i filozofów starożytności (Teofrasta, Arystotelesa, Pliniusza Starszego). Starożytni ustalili organiczne pochodzenie skamieniałości, trafnie rozpoznali pochodzenie niektórych skał i poznali zjawisko pionowych ruchów skorupy ziemskiej. W średniowieczu wiele elementów starożytnej wiedzy geologicznej uległo zapomnieniu. W XV i XVI wieku prace Leonarda da Vinci i Georgiusa Agricoli wniosły wiele nowych informacji do geologii podstawowej i historycznej, oraz geologii złóż. W XVII w. N. Stensen sformułował zasadę superpozycji. W wieku XVIII geologia (zwana wtedy geognozją) wyodrębniła się jako samodzielna dyscyplina naukowa, którą zdominował konflikt pomiędzy plutonistami (zwolennikami poglądu wskazującego, że ogół skał na Ziemi powstał na skutek procesów magmowych i wulkanicznych) i neptunistami (twierdzącymi, że wszystkie skały wytworzyły się w środowisku wodnym). W Polsce rozwój geologii zapoczątkowali w tym stuleciu Krzysztof Kluk i Stanisław Staszic, który był autorem pierwszej syntezy geologii Polski i krajów ościennych. William Smith na przełomie XVIII i XIX wieku zaczął tworzyć mapy geologiczne i zauważył, że wiek skał związany jest z faktem, jakie zawierają skamieniałości. Był twórcą współczesnej stratygrafii i paleontologii. James Hutton i Charles Lyell sformułowali w pierwszej połowie XIX w. zasadę aktualizmu geologicznego. Geolodzy sformułowali zasady stratygrafii i tektoniki. W okresie zaborów polscy geolodzy pracowali zarówno na ziemiach polskich, jak i na emigracji. W 1912 roku Alfred Wegener sformułował teorię dryfu kontynentów, która stała się zalążkiem współczesnej teorii tektoniki płyt. Po odzyskaniu niepodległości geologia w Polsce rozwijana była przez pracowników wyższych uczelni i Państwowego Instytutu Geologicznego. Wielkie znaczenie w rozpoznaniu geologii Polski i jej złóż miały prace Jana Czarnockiego i Jana Samsonowicza. W drugiej połowie XX wieku polscy geolodzy odkryli wiele cennych złóż minerałów o niebagatelnym znaczeniu gospodarczym. Współczesna geologia w szerokim zakresie wykorzystuje metody i osiągnięcia nauk ścisłych i przyrodniczych. Dzięki ich zastosowaniu udało się m. in. określić wiek Ziemi wynoszący ok. 4,6 mld lat. Udało się także potwierdzić założenia teorii tektoniki płyt.

gleby bielicowe – (łac. glaeba – ziemia uprawna, pole uprawne; prasłow. *bělъ – biel, kolor biały) rodzaj ubogich gleb wytworzonych na piaskach, zawierających w profilu wyraźny wybielony poziom wymywania i rdzawobrunatny poziom wmycia. Różnią się od bielic obecnością płytkiego poziomu próchnicznego. Powstają one z różnych utworów skalnych. Na nizinach ich podłożem są najuboższe piaski eoliczne, sandrowe, wodnolodowcowe, powierzchniowo zwydmione piaski różnej genezy. Natomiast w terenach wyżynnych i górskich, gleby bielicowe powstają ze zwietrzeliny skał bezwęglanowych, granitów, gnejsów, kwarcytów, piaskowców kwarcytowych i piaskowców bezwęglanowych. Gleby bielicowe są kwaśne, silnie kwaśne i bardzo silnie kwaśne, a także mało urodzajne. Gleby bielicowe występują na obszarach Europy Środkowej i Północnej, na Nizinie Wschodnioeuropejskiej, na obszarach Kanady i w północnej części USA. W Polsce zajmują około 10% powierzchni Polski i występują w całym kraju. Są to gleby leśne, zwykle porośnięte borami sosnowymi, lub uboższymi wariantami boru mieszanego. Z reguły występują w lasach i nie są uprawiane.

gleby brunatne – (średniowysokoniem. Brūnāt – ciemna tkanina) rodzaj gleb o trójdzielnej budowie profilu, powstających w wyniku procesu brunatnienia, czyli procesu zachodzącego w warunkach klimatu umiarkowanego wilgotnego, w lasach liściastych na skałach macierzystych bogatych w związki zasadowe (wapniowe i magnezowe). Przy intensywnym wietrzeniu i jednoczesnym braku wymywania powstają minerały ilaste, a uwalniane związki żelaza i glinu zabarwiają profil glebowy na barwę brunatną. Gleby brunatne wytwarzają się najczęściej z glin zwałowych, piasków na glinie, piaskowców i łupków fliszowych, cięższych piasków polodowcowych, lessu. Rzadziej spotykane profile tych gleb są wytworzone z iłów, starych aluwiów. Najczęściej  zawierają one w swoim składzie węglan wapnia. Uziarnienie gleb brunatnych jest zróżnicowane od piasków gliniastych do glin ciężkich i iłów. Ich odczyn waha się od słabo kwaśnego do zasadowego. Gleby brunatne są z punktu widzenia rolnictwa glebami dobrymi i średnimi, ich jakość maleje m.in. wraz z zakwaszaniem. Są na ogół żyzne i sprzyjają uprawie. Zwykle stanowią podłoże dla lasu świeżego, lasu wyżynnego, lasu górskiego, lasu mieszanego świeżego, lasu mieszanego górskiego, a także dla boru mieszanego i boru górskiego. Gleby brunatne są charakterystyczne dla klimatu umiarkowanie ciepłego, umiarkowanie wilgotnego. Występują na niemal wszystkich kontynentach, zwłaszcza w Europie Zachodniej i Środkowej. Gleby brunatne stanowią blisko 52% wszystkich gleb w Polsce. Występują na Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Nizinie Śląskiej. Nizinie Szczecińskiej i Przedgórzu Sudeckim, na terenach górskich i podgórskich.

gleby industrioziemne – (łac. industria – energia, pracowitość, celowe działanie, przemysł) rodzaj gleb należący do kategorii gleb antropogenicznych (wytworzonych na skutek działalności człowieka). Są to utwory glebowe wytworzone i przekształcone w rezultacie gospodarczej działalności człowieka. Zazwyczaj są zakumulowane na powierzchni gleb naturalnych w postaci hałd, zwałowisk przemysłowych, górniczych, hutniczych, miejskich czy komunalnych. Mogą też powstawać poprzez tworzenie wyrobisk zasypywanych odpadami oraz rozwój nieustabilizowanych zapadlisk. Tworzą się w ten sposób gleby o nowych właściwościach, nieznanych w przyrodzie. Proces tworzenia gleb industrioziemnych obejmuje także zniekształcanie mechaniczne lub zniszczenie naturalnych gleb na skutek działalności górniczej, hałdowania, ugniatania, prac budowlanych i drogowych, emisji dymów i pyłów, nadużywania środków ochrony roślin. Jakość takich gleb można poprawić drogą zalesiania i rekultywacji, co jest jednak procesem długotrwałym i kosztownym. Na obszarze Polski gleby industrioziemne najpowszechniej występują na Górnym Śląsku.

gleby rdzawe – (prasłow. *rъďa – rdza; prasłow. *rudъ – czerwony, rudy, brązowy) rodzaj piaszczystych gleb z rdzawym poziomem wzbogacania leżącym poniżej poziomu próchnicznego. Gleby rdzawe tworzą się na piaskach luźnych i słabogliniastych, pod roślinnością drzewiastą suchych borów w klimacie umiarkowanym Podłożem, na którym się tworzą są najczęściej głębokie i odwapnione osady piasków i żwirów sandrowych, terasowych, zwałowych oraz lekkie zwietrzeliny granitów, gnejsów i bezwęglanowych gruboziarnistych piaskowców. Są to gleby lekkie, kwaśne w poziomach powierzchniowych, przechodzące w lekko kwaśne w głębszych poziomach, sporadycznie mogą być obojętne i zasadowe. Gleby rdzawe powstają wskutek procesu rdzawienia, który polega na tworzeniu się na ziarnach mineralnych rdzawych otoczek składających się z kompleksów próchnicy z półtoratlenkami i pewną ilością wolnych tlenków żelaza i glinu. Są to gleby słabe pod względem użyteczności rolniczej. Najczęściej porastają je bory mieszane i lasy mieszane. Gleby rdzawe charakterystyczne są dla strefy klimatu subborealnego, umiarkowanie ciepłego i wilgotnego. Występują w Europie, Ameryce Północnej i Południowej, w Azji i na Nowej Zelandii. W Polsce zajmują ok. 14% powierzchni kraju i występują w większości regionów.

glina zwałowa – (glina lodowcowa, glina morenowa; prasłow. *glina – glina; praind. *glei- – coś śluzowatego, lepkiego; łac. vāllum – wał, palisada) rodzaj gliny powstającej w wyniku topnienia lodowca i złożonej z nagromadzonego w nim materiału skalnego. Jest to  zazwyczaj niewysortowany i niewarstwowany materiał osadowy powstający z błota morenowego, składający się z grubszych frakcji. Na glinę zwałową składa się materiał, wmarznięty niegdyś w lodowiec, który po stopieniu lodu został osadzony na skałach podłoża. Glina zwałowa to spoisty osad glacjalny słabym wysortowaniem i zróżnicowanym składem petrograficznym. Stanowią najczęstszy osad glacjalny i powstaje zarówno pod lodowcem jak i na jego powierzchni. Mogą zawierać soczewki żwiru i piasku, oraz odłamki skalne.

glina zwietrzelinowa – (eluwium, residuum zwietrzelinowe; prasłow. *větriti – poddawać działaniu wiatru) rodzaj gliny składającej się głównie z cząstek iłowych powstałych na skutek rozkładu skaleni oraz okruchów nie zwietrzałej skały. Glina zwietrzelinowa występuje w rejonach zbudowanych ze skał z przewagą minerałów skaleniowych, w sytuacji, gdy niemożliwe jest wymywanie drobnych cząstek przez wodę. Jest to nierozpuszczalna w wodzie pozostałość skały macierzystej (glina, piasek), która uległa procesowi zwietrzenia, ale nie została ani spłukana, ani uniesiona przez wiatr.

głaz narzutowy – (eratyk, narzutniak; prasłow. *ŕutiti – miotać, ciskać, rzucać, burzyć, rozwalać) blok skalny przetransportowany przez lodowiec, lądolód lub górę lodową i złożony z dala od obszaru macierzystego. Głazy narzutowe zwykle są obtoczone w czasie transportu. Są to zwykle zaokrąglone bryły i wielkie bloki często o znacznej objętości. Eratyki są fragmentami  granitów, amfibolitów, gnejsów, migmatytów, porfirów, kwarcytów i innych twardych skał. Głazy narzutowe występują najczęściej na obszarach, do których dotarły lądolody plejstoceńskie (północna Europa, Ameryka Północna, ale także Australia, gdzie występują kopalne eratyki związane ze zlodowaceniem permskim, które nastąpiło ok. 270 mln lat temu) W Polsce spotyka się je najczęściej w pasie nizin, dokąd przyniósł je w plejstocenie lądolód skandynawski. Ich największe zagęszczenie występuje w północnej i środkowej Polsce. Są wykorzystywane jako materiał budowlany, kruszywo, kamienie ozdobne, surowiec do wytwarzania różnych przedmiotów. W Polsce wiele głazów narzutowych pozostaje pod prawną ochroną jako pomniki przyrody nieożywionej. W okresie rzymskim  i w średniowieczu (IV-XII w. po Chr.) w Skandynawii na powierzchni głazów narzutowych często ryto inskrypcje w piśmie runicznym i płaskorzeźby (np. Kamień runiczny z Möjbro, Kamienie z Jelling). W średniowieczu na obszarze Niżu Polskiego głazy narzutowe stały się jednym z podstawowych materiałów budowlanych. Związek głazów narzutowych z lądolodami po raz pierwszy postulowali w XIX wieku geolodzy Charles Lyell (1797-1895) i Louis Agassiz (1807-1873).

gospodarka wypaleniskowo-żarowa – (gospodarka żarowa, gospodarka wypaleniskowa, system żarowy, system ogniowy, gospodarka łazowa, trzebież żarowa; prasłow. *gospodaŕь – 'pan domu, głowa rodziny, zarządca, władca; prasłow. *paliti – powodować, że coś płonie, zapalać; prasłow. *žarъ – żarzenie się, palenie się bez płomieni, coś rozżarzonego, wysoka temperatura, gorąco) jeden z najpierwotniejszych systemów uprawy roli polegający na wypalaniu i trzebieży lasów, na których miejscu zakładano pola uprawne. Po spulchnieniu gleby w popiół rzucano ziarno i bronowano. Tak użyźniona gleba dawała przez kilka lat plony znacznie wyższe niż późniejsze rolnictwo orne. Po wyjałowieniu gleby działkę porzucano i uprawę przenoszono na nowe wypaleniska. Rotacja gleby trwała zazwyczaj 30–50 lat na obszarach leśnych, znacznie krócej na stepowych. Termin „gospodarka żarowa” odnosi się właściwie do sytuacji, w której wypalanie było podstawową techniką przygotowywania i użyźniania pól, a nie do doraźnej praktyki oczyszczania powierzchni z roślinności za pomocą ognia. System żarowy rozpowszechniony był w Środkowe, Północnej i Wschodniej Europie od neolitu po wczesne średniowiecze. Od czasów neolitu służył pozyskiwaniu i użyźnianiu ziemi uprawnej na obszarach zalesionych, zarówno w strefie klimatu umiarkowanego, jak i w tropikach. Stosowały go starożytne cywilizacje Mezoameryki (Majowie, Aztekowie) i Andów. Gospodarkę żarową stosowały m. in. społeczności kultury pucharów lejkowatych. Był stosowany także na szerokich obszarach Azji, Afryki i Nowego Świata. Stosowanie gospodarki wypaleniskowo-żarowej była jedną z przyczyn wylesiania dużych obszarów Świata w pradziejach i w epoce historycznej. Ten system uprawy roli był stosowany w niektórych regionach Skandynawii jeszcze na początku XX wieku. W strefie podzwrotnikowej gospodarka żarowa funkcjonuje z powodzeniem do dziś, rodząc liczne problemy ekonomiczne i ekologiczne.

górnictwo – (praind. *guer- – góra, las, czes. horník – górnik, niem. Bergbau – górnictwo, kopalnictwo) dziedzina techniki obejmująca wszelkie procesy i czynności związane z wydobyciem i przeróbką kopalin użytecznych znajdujących się w skorupie ziemskiej. Zwykle wyróżnia się, w zależności od rodzaju wydobywanej kopaliny górnictwo węglowe, rudne i solne. W przeszłości istniało także górnictwo krzemienia i pokrewnych skał (górnictwo kamienia) wykorzystywanych do wyrobu narzędzi i broni. Mianem górnictwa określa się także współcześnie dziedzinę nauk technicznych zajmującą się wszelkimi zagadnieniami związanymi z wydobywaniem kopalin. Górnictwo zajmuje się eksploatacją złóż, to znaczy naturalnych nagromadzeń kopalin, których eksploatacja jest ekonomicznie opłacalna. Wyróżnia się eksploatację naziemną (odkrywkową), podziemną (głębinową) i eksploatację za pomocą otworów wiertniczych. Celem robót górniczych jest udostępnienie złoża poprzez wykonanie różnego rodzaju wyrobisk, przygotowanie złoża do eksploatacji, a wreszcie wybieranie kopaliny. Górnicy starają się stosować najbezpieczniejsze i najbardziej ekonomiczne systemy eksploatacji, dostosowane do charakteru danego złoża i budowy geologicznej górotworu. Zasady i warunki działalności górniczej określa prawo górnicze. Początki górnictwa sięgają okresu paleolitu, kiedy to grupy ludzkie zaczęły wydobywać krzemień, hematyt i inne skały metodami górniczymi. W neolicie zaczęto wydobywać sól i wiele różnych surowców kamiennych (w tym krzemień pasiasty), a także rudy miedzi. Pojawiły się pierwsze, kamienne, krzemienne i rogowe narzędzia górnicze. Ludzie przeszli od prymitywnego górnictwa odkrywkowego do eksploatacji głębinowej. Ważne zagłębie pradziejowego górnictwa znajdowało się w dolinie rzeki Kamiennej i na północ od Gór Świętokrzyskich. W eneolicie rozwinęło się górnictwo złota i rud miedzi. Pierwsze cywilizacje miejskie Starego Świata rozwinęły działalność górniczą na wielką skalę, czego świadectwem mogą być egipskie kamieniołomy, czy kopalnie rud metali w Anatolii. W epoce żelaza w Europie i na Bliskim Wschodzie rozwinęło się górnictwo rud żelaza. Przykładem nowoczesnego zakładu górniczego, który powstał w starożytności była kopalnia rud srebra i ołowiu w Laurion w Attyce, działająca od VIII w. przed Chr. Zaczęto stosować pierwsze prymitywne mechanizmy służące do wyprowadzania wody z wyrobisk kopalnianych. W I-III w. po Chr. działała pochodząca z okresu wpływów rzymskich kopalnia rudy żelaza w Rudkach koło Starachowic. W Europie Środkowej górnictwo rudne na dużą skalę rozwijało się już w średniowieczu, począwszy od XI wieku. Rozwijała się eksploatacja rud żelaza w Zagłębiu Staropolskim, oraz soli kamiennej w Wieliczce i Bochni. Na początku czasów nowożytnych ważną postacią górnictwa był Georgius Agricola, autor syntezy ówczesnej wiedzy o technikach górniczych i geologii złóż. Pojawiły się pompy tłokowe do usuwania wody z kopalń i miechy służące do wspomagania wentylacji. W XVII w. po raz pierwszy zastosowano proch strzelniczy do urabiania skał. W XVIII i XIX wieku rozwijało się żywiołowo górnictwo węgla kamiennego i rud żelaza. Od XVIII w. w Europie powstawały wyższe szkoły górnicze. Do napędzania pomp i innych urządzeń kopalnianych wykorzystywano maszyny parowe. Zaczęto wydobywać ropę naftową i gaz ziemny metodami wiertniczymi. W XX wieku rozwinęło się wydobycie surowców naturalnych z dna mórz (górnictwo morskie).

górotwór – (prasłow. *gora – wzniesienie ponad otaczający teren, pagórek, góra; praind. *gṷer- – góra, las; prasłow. *tvorъ – tworzenie, wytwarzanie) w geologii terminem tym określa się  obszar sfałdowany i wypiętrzony w wyniku ruchów górotwórczych (tzw. orogenez), a także zespół warstw skalnych poddanych ruchom górotwórczym. W górnictwie górotwór to zespół skał, w których prowadzone są roboty górnicze. W górotworze nie naruszonym eksploatacją panuje stan równowagi, ale wykonanie wyrobiska powoduje jej zachwianie. Zwiększa się ciśnienie na skały otaczające, a po przekroczeniu granicy wytrzymałości skały pękają lub wyginają się i może dojść do zawału lub zgniecenia wyrobiska. Wykonanie wyrobiska górniczego powoduje zaburzenie tej równowagi, a naprężenia górotworu powodują na wszystkich powierzchniach wyrobiska pojawienie się sił działających w kierunku powstałej w górotworze pustki. Siły te określa się ogólną nazwą ciśnienia górotworu. Ciśnienie górotworu powoduje pękanie i odspajanie skał na powierzchniach wyrobiska, doprowadzając niejednokrotnie do jego uszkodzenia, a nawet zniszczenia. Naukę zajmującą się ciśnieniem górotworu, jego skutkami w wyrobiskach górniczych w postaci odkształceń, przemieszczeń, i zniszczeń oraz przewidywaniem i opanowaniem tych procesów nazywa się mechaniką górotworu.

granitoid – (łac. granum – ziarno, gr. ειδής [eides] – wygląd, forma) skała zbliżona do granitu składem i strukturą, wyróżniona na podstawie badań terenowych, bez badań mikroskopowych, pozwalających na dokładne zaszeregowanie w klasyfikacji skał magmowych. Do skał określanych tym mianem zalicza się magmowe skały głębinowych o pokrewnej genezie: granity, granodioryty i tonality (niekiedy także kwarcowe odmiany monzonitów i diorytów). Są to skały kwaśne i bogate w krzemionkę. W okresie neolitu wykonywano z nich niekiedy cięższe narzędzia.

grąd – (staropol. grąd, grund – wyniosłość na mokradłach) rodzaj wielogatunkowego zespołu leśnego, liściastego lub mieszanego, zawierający w drzewostanie grab, dąb, lipę drobnolistną oraz domieszkę klonu zwyczajnego, jesionu, a niekiedy także buka. Grądy zwykle dzieli się na grądy niskie (wilgotne), występujące na wilgotnych glebach gliniastych, z grabem, dębem i świerkiem, a także z domieszką innych gat. drzew, oraz grądy wysokie (świeże), na mniej wilgotnych (świeżymi) glebach gliniastych, z grabem i mniejszą domieszką innych gatunków. Grądy zajmują siedliska żyzne i średnio żyzne, świeże i wilgotne; gleby wytworzone na glinach zwałowych i piaskach akumulacji lodowcowej, a także na piaskach rzecznych tarasów akumulacyjnych, na sandrach i madach rzecznych; gleby rdzawe, płowe (grądy wysokie), brunatne (grądy typowe), opadowoglejowe, gruntowoglejowe, murszowate i deluwialne oraz czarne ziemie (grądy niskie).Grądy występują na rozległych obszarach Europy – od północnej Hiszpanii na zachodzie po Ural na wschodzie oraz od południowej Finlandii na północy po Półwysep Apeniński i Bałkański na południu. Stanowią aż 41,6% powierzchni zalesionej Polski.

graffiti – (wł. graffiato  – wydrapane, wyryte) rodzaj twórczości artystycznej polegającej na tworzeniu obrazów lub inskrypcji bezpośrednio w miejscach dobrze widocznych (na ścianach, powierzchniach skalnych), albo na przedmiotach ruchomych. Graffiti były wykonywane drogą wdrapywania, rycia, lub malowania obrazów, lub napisów. Napisy wydrapane ostrym narzędziem określa się zwykle terminem grafitto (l. mn. grafitti), a malowane dipinto (l. mn. dipinti). Archeolodzy najczęściej określają tym mianem inskrypcje pochodzące z cywilizacji starożytnego Egiptu, Grecji i Rzymu, ze średniowiecznej Europy. Terminem graffiti określa się (w sposób nieprecyzyjny) także niektóre starsze (np. pochodzące z paleolitu, neolitu lub epoki brązu) ryty naskalne lub jaskiniowe nie będące przykładami pisma, lecz ówczesnej ikonografii. Graffiti są ważnym źródłem zawierającym informacje na temat tożsamości kulturowej, religii, języka i obiegowych idei w przeszłości. Bardzo często zawierają informacje o osobie, która je wykonała. Mianem grafitti określa się zwykle w archeologii kultur piśmiennych każdy napis wykonany doraźnie, efekt wandalizmu, lub oznaczenie, umieszczone najczęściej na ścianie lub powierzchni skalnej. Odróżnia się je od starannie wykonanych w różnych materiałach inskrypcji. W cywilizacjach zurbanizowanych, gdzie przynajmniej część populacji była piśmienna, graffiti są często spotykanym znaleziskiem. Ukazują one rozwój alfabetów i pisma odręcznego, stanowiąc ważne źródło dla paleografii. Mogą mieć znaczenie dla datowania różnych budynków i konstrukcji. Napisy należące do kategorii graffiti są źródłem informacji o rozwoju potocznego języka, życia społecznego, zwyczajów i instytucji. Przykładami starożytnych  i średniowiecznych graffiti są m. in.: napisy namalowane na blokach, które posłużyły do budowy piramidy Chufu w Gizie (III tys. przed Chr.), inskrypcje wydrapane przez greckich najemników na egipskich posągach z Abu Simbel (VI w. przed Chr.), graffiti ze ścian budynków w rzymskich Pompejach (I w. po Chr.), napisy runiczne wydrapane na ścianach katedry Hagia Sofia w Konstantynopolu przez najemników z gwardii wareskiej (IX-X w. po Chr.).

grupa terytorialna – (zbiorowość terytorialna; niem. Gruppe – grupa; łac. territorium – obszar wokół miasta, domeny, obszar zamknięty w określonych granicach) pojęcie socjologiczne oznaczające zbiorowość społeczną zamieszkującą określone terytorium. Jednostki, z których składa się zbiorowość terytorialna, bytują obok siebie i zaspokajają swoje potrzeby w obrębie tego samego obszaru geograficznego. Mogą, ale nie muszą być połączone głębszymi więzami społecznymi. Grupa terytorialna jest szerszą kategorią niż społeczność lokalna.

hałda – (niem. Halde – zwałowisko, usypisko; zwał, zwałowisko) wysypisko odpadów górniczych i przemysłowych usypane na otwartym terenie. Hałda jest antropogeniczną formą ukształtowania terenu powstałą na skutek eksploatacji złóż surowców naturalnych i wysypywania skał0y płonnej lub odpadów produkcyjnych. Pojęcie to oznacza wysypisko odpadów produkcji i wydobycia usuwanych z kopalń, lub miejsc produkcji. Tereny zajęte przez hałdy stają się zwykle nieużytkami na wiele lat. Współcześnie na terenach przemysłowych prowadzi się liczne działania zmierzające do rekultywacji hałd.

hematyt – (gr. αἷμα [haíma] – krew) pospolity minerał, tlenek żelaza, występujący w kilku odmianach (błyszcz żelaza, mika żelazna, żelaziak czerwony, śmietana hematytowa). Charakteryzuje się trygonalnym układem i kryształami tabliczkowymi. Występuje w utworach hydrotermalnych, produktach ekshalacji wulkanicznych, skałach metamorficznych i w skałach osadowych. Obecny w niewielkich ilościach daje skałom zabarwienie czerwonawe.  Obok magnetytu jest to najważniejsza forma rudy żelaza. Występuje powszechnie w Obu Amerykach, Azji, Europie, Australii. W Polsce  w Górach Świętokrzyskich, na Dolnym Śląsku i w Tatrach. Hematyt od pradziejów był wykorzystywany jako pigment mineralny i kamień ozdobny. Na terenie rezerwatu archeologicznego Rydno w dolinie Kamiennej, w okolicach Starachowic, pomiędzy Wąchockiem a Skarżyskiem-Kamienną w paleolicie i mezolicie wydobywano hematyt, z którego wytwarzano czerwony barwnik znany pod nazwą ochry, lub krwicy. Używano go do malowania ciał, wytwarzania farb i posypywania zwłok zmarłych.

holocen – (gr. ὅλος [holos] – cały, wszystek, καινός [kainos] – nowy) najmłodsza epoka geologiczna, ostatnia część ery kenozoicznej i okresu neogenu. Trwa od zakończenia ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego (od ok. 11650 lat temu do dziś). W porównaniu z plejstocenem charakteryzuje się łagodnymi i stabilnymi warunkami klimatycznymi. Globalny klimat stał się cieplejszy, a lądolody wycofały się ku biegunom. Na skutek topnienia lodowców znacznie podwyższył się poziom mórz. Zniknął niemal całkowicie znany z epoki lodowcowej biom zwany stepotundrą (lub mamucim stepem). Po ustąpieniu lądolodu skandynawskiego powstało Morze Bałtyckie. Głównymi utworami geologicznymi holocenu są aluwia rzeczne, iły i muły jeziorne, torfy i produkty wietrzenia starszych skał. Na przełomie plejstocenu i holocenu wyginęły żyjące na wszystkich kontynentach wielkie ssaki epoki lodowej, takie jak: mamuty, mastodonty, niedźwiedzie jaskiniowe, nosorożce włochate, tygrysy szablo zębne czy leniwce olbrzymie i inne. Ukształtowały się współczesne strefy klimatyczne i roślinne. Fauna upodobniła się do współczesnej. Działalność człowieka (rolnictwo, trzebież lasów, wydobycie surowców, osadnictwo, składowanie odpadów, tępienie niektórych gatunków) zaczęła wywierać coraz mocniejszą presję na środowisko naturalne. To w epoce holocenu miały miejsce najważniejsze wydarzenia związane z rozwojem ludzkiej cywilizacji: „rewolucja neolityczna” i rozprzestrzenienie się gospodarki rolniczej, rozwój metalurgii, powstanie pierwszych miejskich cywilizacji, aż po rewolucję przemysłową i informatyczną. Mezolit, neolit, oraz epoki brązu i żelaza zawierają się w epoce holocenu. Według Międzynarodowej Komisji Stratygafii holocen dzieli się na 3 podepoki (piętra): holocen dolny (Greenlandian), ok. 11700-8236 lat temu, holocen środkowy (Northgrippian), ok. 8236-4250 lat temu, oraz holocen górny (Meghalayan), ok. 4250 lat temu do dziś. Tę epokę dzieli się także na okresy klimatyczno-roślinne (chronozony), charakteryzujące się zróżnicowanymi warunkami klimatycznymi i roślinnością: preborealny (11700-10150 lat temu), borealny (10150-8900 lat temu), atlantycki (8900-5800 lat temu), subborealny (5800-2600 lat temu), subatlantycki (2600 lat temu do dziś). Klimat holocenu charakteryzował się wielokrotnymi zmianami. Około 8200 lat temu nastąpiło dość raptowne ochłodzenie klimatu, największe w holocenie. Na okres atlantycki przypadło optimum klimatyczne z maksymalną temperaturą (o 2–3°C wyższą niż obecnie) i dużą wilgotnością. W czasach historycznych spory wpływ na działalność ludzką i rozwój cywilizacji wywarły wahnięcia klimatyczne, takie jak np.: ocieplenie minojskie (2000-1000 przed Chr.), średniowieczne optimum klimatyczne (950-1250 po Chr.), czy mała epoka lodowa (1300-1850 po Chr.). W 2000 roku holenderski chemik atmosfery Paul Crutzen, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii zaproponował wprowadzenie zupełnie nowego okresu geologicznego zwanego antropogenem, która miałaby się rozpoczynać od czasów „rewolucji neolitycznej”, od rewolucji przemysłowej w XVIII wieku, bądź od czasu opanowania przez człowieka energii atomowej w latach czterdziestych XX wieku. Antropocen miałby się charakteryzować znacznym wpływem działalności człowieka na ekosystem, klimat i geologię Ziemi. Jednak antropocen nie został dotychczas oficjalnie uznany za jednostkę podziału czasu geologicznego przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych i Międzynarodową Komisję Stratygraficzną.

humus – (łac. humus – gleba; próchnica) ciemna, bezpostaciowa substancja organiczna o złożonym składzie chemicznym i o ciemnej barwie, powstała w wyniku rozkładu materii roślinnej w warunkach dużej wilgotności i ograniczonego dostępu tlenu. Obecność humusu warunkuje żyzność gleby. Jest to produkt humifikacji, czyli zachodzącego w glebie rozkładu substancji organicznych przez drobnoustroje, przy ograniczonym dostępie tlenu. Humus stanowi 80–90% wszystkich związków organicznych w glebie. Próchnica wpływa na wiele chemicznych, fizykochemicznych i fizycznych właściwości gleb; kształtuje zasobność gleby i żyzność gleby. Stanowi naturalne źródło składników pokarmowych dla roślin.

ił – (prasł. *jьlъ – ił, glina, muł) skała ilasta słabo zwięzła, często plastyczna, o strukturze pelitowej (ziarna poniżej 0,01 mm), teksturze bezładnej, bądź kierunkowej, barwie zależnej od składu mineralnego i stopnia utlenienia żelaza. Występuje w licznych odmianach różniących się składem mineralnym i genezą. Jest to skała składająca się głównie z minerałów ilastych (zwłaszcza kaolinitu i illitu) z domieszką pyłu kwarcowego, łyszczyków, wodorotlenków żelaza oraz substancji pochodzenia organicznego. Ił jest drobnoziarnisty, słabo zwięzły, często plastyczny. W Polsce iły występują głównie w osadach paleogenu: między Chodzieżą, Inowrocławiem, Toruniem i Grudziądzem, w obrzeżeniu G. Świętokrzyskich, w Wielkopolsce i w niecce mazowieckiej. Iły są używane w przemyśle ceramicznym, w budownictwie i w przemyśle papierniczym.

import – (łac. in – do, portare – nieść) ruchomy zabytek archeologiczny (artefakt), wytworzony na innym terenie niż ten, na którym został odnaleziony. Importami nazywają archeolodzy przedmioty obcego pochodzenia, które znalazły się na obszarze zajętym przez daną kulturę. Są one źródłem informacji o kontaktach międzykulturowych (wojnie, handlu, podróżach), a także o stosunkach gospodarczych i politycznych w przeszłości. Pojedyncze, dobrze datowane zabytki pochodzące z terenów, które weszły już w epokę historyczną, oświetloną źródłami pisanymi pozwalają na datowanie przedmiotów lub obiektów z którymi współwystępują z dużą dokładnością. Datę wyprodukowania wielu importów można ustalić bardzo ściśle (tak jest np. w przypadku monet, których data emisji jest znana). Przedmioty, które dostawały się (najczęściej jako przedmiot handlu lub łupy wojenne czy dary dyplomatyczne) na tereny położone poza obszarem rozwiniętych (i dysponujących pismem) cywilizacji pozwalają na datowanie pozostałości z ościennych terenów, gdzie żyły ludy pozostające na niższym stopniu rozwoju. Importami są np. wytworzone na obszarze Cesarstwa Rzymskiego monety, naczynia szklane i ceramiczne, oraz części uzbrojenia znajdowane na stanowiskach z okresu wpływów rzymskich na ziemiach polskich, lub naczynia z inskrypcjami egipskich faraonów znajdowane na stanowiskach z epoki brązu w Izraelu i na Krecie. Metoda importów pozwala na datowanie zabytków już od III tys. przed Chr., a na terenie Polski dopiero od połowy II tys. przed Chr. W przypadku tej metody archeolodzy zawsze musza brać pod uwagę możliwość, że zabytek funkcjonował w obiegu przez dłuższy czas, zanim został pogrzebany.

jama ofiarna – (praind. *iăm – kopać, wykopane; prasłow. *jama – dół, jama; łac. offero – ofiarowywać, przynosić) specjalnie wykonane przez człowieka zagłębienie w ziemi stanowiące miejsce składania ofiar. W takich jamach składano ofiary z płynów (np. wina, oliwy, mleka), żywności, zwierząt, a niekiedy także ludzi. W jamach ofiarnych archeolodzy znajdują często szczątki (szkielety) zwierzęce, ceramikę i inne przedmioty. Bardzo często w jamach składano ofiary bóstwom podziemnym i zmarłym przodkom. Deponowano w nich także pozostałości po rytualnych posiłkach. O składaniu ofiar w jamach wspomina m. in. Homer w Odysei: „(…) Tam Euryloch, Perimed dzierżą owce obie ofiarne, a jam miecza dobył i nim robię dół w ziemi, jeden łokieć szeroki i długi; dokoła libacyjne zmarłym leję strugi: najpierw sam miód i mleko, potem słodkie wino, w końcu wodę zmieszaną z mąki odrobiną. (…)” (Homer, Odyseja XI). Jamy ofiarne występują na stanowiskach archeologicznych reprezentujących różne kultury i okresy chronologiczne na całym Świecie. Na ziemiach polski jamy ofiarne były drążone już w neolicie (np. w kulturze ceramiki wstęgowej rytej, kulturze pucharów lejkowatych). Jamy ofiarne z epoki brązu, w których pogrzebano sporą ilość przedmiotów brązowych (w tym broni i dzieł sztuki), kamiennych, kościanych i ceramiki znane są z Sanxingdui i innych stanowisk z czasów chińskiej dynastii Szang. Jamy ofiarne odkrywane przez archeologów zawierają nieraz (obok ceramiki, kości, resztek pożywienia) także wyroby rzemieślnicze i przedmioty artystyczne o wielkiej wartości źródłowej, a niekiedy także szczątki ludzkie stanowiące świadectwo składania krwawych ofiar w przeszłości.

jarzmo – (praind. *ar(ә) – łączyć, spajać; prasłow. *arьmo – drewniana uprząż) w budownictwie jarzmo to filar lub podpora konstrukcji drewnianej (np. mostu). Nazwą jarzmo określa się także prymitywny zaprzęg drewniany dla bydła złożony z dopasowanego kształtem do ciała zwierzęcia drążka, z przyczepionych do niego ruchomo dwóch wygiętych belek spinanych pod szyją oraz z części łączącej jarzmo z dyszlem. Stosowano także jarzmo na czoło, czyli rzemieniami do rogów kabłąk z okuciem i przyczepem do uciągu. Parę wołów w jarzmie przedstawia ceramiczna figurka z Krężnicy Jarej (woj. lubelskie), z czasów kultury pucharów lejkowatych, oraz brązowa rzeźba z Bytynia (woj. wielkopolskie) z wczesnej epoki brązu.

języki indoeuropejskie – (prasłow. *ęzykъ – język; gr. Ἰνδός [Indós] – rzeka Indus; gr. Εὐρωπήϊος [Eurōpḗïos] – europejski, przynależący do Europy) wielka rodzina języków wywodząca się ze wspólnego języka (prajęzyka) praindoeuropejskiego. Współcześnie jest jedną z najważniejszych rodzin językowych świata. Językami indoeuropejskimi mówi dziś największa liczba ludzi na świecie (ok. 3,2 mld osób). Główne języki z tej rodziny są rozpowszechnione od Europy po Indie, stąd jej nazwa. Obejmuje ona następujące grupy językowe: indoirańską, ormiańską, helleńską, albańską, bałto-słowiańską, germańską, italską, romańską, celtycką, anatolijską, tocharską. Początki naukowych badań nad pochodzeniem języków indoeuropejskich sięgają 1786 roku, kiedy to William Jones, sędzia sądu w Kalkucie zauważył liczne podobieństwa pomiędzy, a językami europejskimi (greką, łaciną, gockim, celtyckim). Na początku XIX wieku francuscy i niemieccy pionierzy językoznawstwa komparatywnego porównywali słownictwo i gramatykę języków Europy i Indii, odkrywając fakt istnienia rodziny języków zwanej przez nich indogermańską. W XX wieku odkryto teksty zapisane w wymarłych i dotychczas nieznanych językach indoeuropejskich: hetyckim i tocharskim. Najstarsze teksty zapisane w językach indoeuropejskich (w języku hetyckim i w grece mykeńskiej) pochodzą z II tys. przed Chr. Istnieje wiele hipotez dotyczących kolebki i scenariuszy rozprzestrzenienia się języków z rodziny indoeuropejskiej. Hipoteza pontyjsko-kaspijska (zwana także kurhanową) zakłada, że kolebką języka praindoeuropejskiego były obszary stepu nadczarnomorskiego, skąd począwszy od ok. 4500 lat społeczności mówiące językami indoeuropejskimi drogą migracji rozprzestrzeniały się na nowych obszarach, zajmując sporą część Eurazji. Hipoteza anatolijska opiera się na założeniu, że język praindoeuropejski narodził się na obszarze Azji Mniejszej już około 6-7 tys. lat przed Chr. Z Anatolii ludy mówiące językami indoeuropejskimi rozprzestrzeniły się w Europie i w Azji wraz ekspansją neolitycznej gospodarki rolniczej. Hipoteza pontyjsko-kaspijska przyjmuje, że język praindoeuropejski najprawdopodobniej istniał już ponad 4000 lat przed Chr. Mówiące nim społeczności zamieszkiwały obszar stepu nadczarnomorskiego i zajmowały się w większym stopniu pasterstwem, niż rolnictwem. Rekonstrukcje językowe wskazują, że pierwotni Indoeuropejczycy mogli znać pojazdy kołowe i metal (miedź). Oznacza to, że najprawdopodobniej można ich identyfikować z eneolitycznymi kulturami wschodniej części stepu pontyjskiego, tzn. z kulturą Sredni Stog (4500-3500 przed Chr.) i kulturą grobów jamowych (3300-2600 przed Chr.). Ich ekspansja rozpoczęła się już w IV tys. przed Chr. i była związana z rozprzestrzenieniem się kultury ceramiki sznurowej w Europie. Drogi ekspansji wiodły na zachód (do Europy), na wschód (w głąb stepu eurazjatyckiego) i na południe (w kierunku Półwyspu Bałkańskiego i Bliskiego Wschodu). Europa została szybko zindoeuropeizowana i na kontynencie pozostały tylko niewielkie enklawy innych języków (etruskiego, baskijskiego, liguryjskiego, retyckiego). Na wschodzie ludy indoeuropejskie opanowały większą część stepu eurazjatyckiego i doszły aż do Kotliny Kaszgarskiej i na subkontynent indyjski. Pojawiły się także w regionie egejskim, Anatolii i w północnej Mezopotamii. Indoeuropejczycy pojawili się w początkach II tys. przed Chr. na północnych rubieżach ówczesnej cywilizacji miejskiej (w Azji Mniejszej, Grecji, Mezopotamii), co zostało odnotowane w źródłach pisanych. Ludy mówiące językami indoeuropejskimi odegrały w starożytności i w późniejszych czasach równie wielką rolę historyczną, co społeczności zaliczane do innych rodzin językowych (afroazjatyckiej, bantu, austronezyjskiej).

jura – (fr. Massif du Jura – łańcuch górski na pograniczu Francji i Szwajcarii) okres geologiczny mezozoiku trwający 54,1 mln lat (199,6-145, mln lat temu), następujący po triasie i poprzedzający kredę. Jego nazwa pochodzi od gór Jura położonych na pograniczu francusko-szwajcarskim. Było to okres rozpadu superkontynentu Pangei na mniejsze części. Klimat ziemi był ciepły W morzach dominowały amonity, otwornice, radiolarie, koralowce i gąbki. Na lądzie trwał rozwój gadów, które przystosowały się do życia w różnych środowiskach. Na terenie obecnej Europy odkładanie osadów dokonywało się w płytkich zbiornikach morskich. Utwory jurajskie występują w Polsce m. in. na północnym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i na Kujawach. Skały jurajskie (przede wszystkim wapienie i piaskowce) od dawna były eksploatowane na potrzeby gospodarcze. W okresie późnej jury (159,4-154,1 mln lat temu) utworzyły się na terenie północnego obrzeża Gór świętokrzyskich krzemienie pasiaste.

kard – () narzędzie

kleta – (zadaszenie nadszybowe, szopa górnicza; staropol. klecić – budować, lepić; prasłow. *klêtь – budować szałas) drewniany, zadaszony budynek wzniesiony nad szybem kopalnianym w celu ochrony kopalni i górników przed czynnikami atmosferycznymi. Wzniesiona w strefie nadszybia, zapobiegała zalewaniu kopalni przez wodę. Mianem klety określa się budynek kopalnianego nadszybia, w którym znajdują się m. in. urządzenia wyciągowe. Z biegiem czasu drewniane klety zastępowano w kopalniach murowanymi budynkami nadszybowymi.

konkrecja – (łac. concretio – połączenie, zgęszczenie) twarda, scementowana masa substancji mineralnych, która powstaje w obrębie osadu w procesie wytrącania substancji mineralnych z roztworu. Najczęściej ma kształt kulisty, lub dyskoidalny i koncentryczną budowę. Powstaje wskutek stopniowego narastania minerałów wokół jakiegoś obiektu w skale. Konkrecje mogą powstawać równolegle z osadem lub już po jego odłożeniu. Mogą przybierać rozmiary od kilku milimetrów do nawet kilku metrów. Przykładem konkrecji są konkrecje żelazowo-manganowe, manganowe powstające na dnie oceanów, lub konkrecje krzemienia w skałach węglanowych.

konstrukcja słupowa – (łac. construere – gromadzić, budować, zbierać) rodzaj konstrukcji ścian budynku (zwany także konstrukcją słupowo-ramową, lub palową), polegającej na łączeniu pionowych słupów w górnej ich części przy pomocy poziomych belek stanowiących podporę stropu. Ściany pomiędzy słupami mogły być konstruowane z plecionki pokrytej gliną, lub z innych materiałów. Ten rodzaj konstrukcji znany jest już od epoki neolitu. Budynki o konstrukcji słupowej (tzw. długie domy) były charakterystyczne dla rolniczych kultur cyklu naddunajskiego (kultura ceramiki wstęgowej rytej, kultura malicka). Długie budynki  i domy słupowe występowały także w epoce żelaza, w kulturze przeworskiej. W Europie konstrukcje słupowe były wznoszone w różnych regionach od neolitu i epoki brązu, po epokę żelaza i wczesne średniowiecze. Duże drewniane domy o konstrukcji słupowej były charakterystyczne dla kultury unietyckiej. Wnosiła je niekiedy także ludność kultury łużyckiej. Domy w konstrukcji słupowej wznoszono m. in. w italskim Lacjum i w Etrurii we wczesnej epoce żelaza (znane są m. in. z Palatynu w Rzymie). Budowała je także ludność kultury lateńskiej, oraz kultury przeworskiej. Budynki o konstrukcji słupowej, nieraz o wielkich rozmiarach wznoszono w Chinach już w neolicie, a potem także w epoce brązu, w czasach dynastii Szang. Drewniane konstrukcje słupowe były charakterystyczne także dla Amerindian zamieszkujących obszar Północno-Zachodniego Wybrzeża Ameryki Północnej. Na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu wznoszono ziemianki ze ścianami o konstrukcji słupowej. W okresie nowożytnym budowano często budynki gospodarcze i folwarczne, wykorzystując ten typ konstrukcji. Jeszcze na początku XX wieku w konstrukcji słupowej lub zrębowo słupowej wznoszono w Małopolsce budynki gospodarcze w zagrodach wiejskich.

konstrukcja sumikowo-łątkowa – (pol. sumik – składowa część słupowej konstrukcji ścian, jedna z beleczek ściennych, wpuszczana między dwa słupy; pol. łątka –  rowkowany słup osadzony w podwalinie i oczepie jako nośny element ściennego szkieletu, wypełnionego bierwionami, wpuszczonymi w rowki) typ szkieletowej konstrukcji ściany budynku, której podstawowymi elementem są pionowe słupy z wyżłobieniami (łątki), w które wsuwa się poziome bale drewniane, zwane sumikami. Słupy były połączone z podwaliną, czyli poziomą belką opartą o grunt lub fundament, oraz z oczepem, czyli górną belką zamykającą ścianę. Najstarszą drewnianą konstrukcję sumikowo-łątkową w postaci obudowy studni odkryto w 2018 roku w czasie wykopalisk na terenie wczesnej neolitycznej osady w pobliżu Ostrowa w Republice Czeskiej. Jak ustalono za pomocą dendrochronologicznej metody datowania, drzewa użyte do jej wykonania zostały ścięte na przełomie 5256 i 5255 r. przed Chr. Konstrukcja sumikowo-łątkowa była powszechnie stosowana w Europie co najmniej od epoki brązu. W konstrukcji tego typu wznoszono nie tylko budynki mieszkalne, ale także domy kultowe ludności pucharów lejkowatych. Domy drewniane wzniesione w tej konstrukcji stanowiły zabudowę grodu kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w Biskupinie. Była ona znana także ludności kultury przeworskiej. Konstrukcja sumikowo-łątkowa była dość powszechnie stosowana w średniowieczu. Budynki wzniesione w tej konstrukcji stały np. na terenie wczesnośredniowiecznego osiedla na Wolinie. Chałupy wznoszone w konstrukcji sumikowo-łątkowej można było spotkać na wsi polskiej jeszcze XIX i na początku XX wieku (niektóre zachowały się do naszych czasów).

konstrukcja zrębowa – (konstrukcja wieńcowa; pol. zrąbać, zrąbić, zrębić – związać, spoić, skleić grubo, po ciesielsku, pol. zrąb – szkielet, wiązanie na budynek) typ konstrukcji ścian budynku (zwany także ścianą wieńcową, węgłową, na zrąb, na zamek), polegający na ułożeniu poziomych belek lub bali drewnianych łączonych w narożach za pomocą złącza ciesielskiego na obłap lub na zamek. Ściany składały się z kolejnych belek ułożonych jedna na drugiej. Belki łączono dodatkowo drewnianymi kołkami, a przestrzenie pomiędzy nimi uszczelnia się słomą, mchem lub pakułami. Belki zachodziły na siebie w rogach na zakładkę dzięki odpowiednim wycięciom. Szczeliny między balami wypełniano zaprawą, pakułami, mchem. Końcówki belek wychodzą często poza obręb budynku tworząc tzw. ostatki. Taka konstrukcja składa się z poziomych belek, co daje jej dużą sztywność. Bazowa belka-podwalina przekazuje cały ciężar budynku na fundamenty. Ten typ konstrukcji znany jest od okresu młodszej epoki kamienia (neolitu). Stosowała go m. in. ludność kultury pucharów lejkowatych. W epoce brązu i żelaza był stosowany nie tylko w Europie, ale także w Azji. Na obszarze stepu pontyjskiego i nadkaspijskiego istniała w późnej epoce brązu (ok. 1800-1200 przed Chr.) tzw. kultura grobów zrębowych. Jej nazwa pochodzi od komór grobowych pod kurhanami, budowanych właśnie w konstrukcji zrębowej. W tej konstrukcji wzniesiono m. in. komory grobowe w wielu kurhanach scytyjskich i w tumulusach z Frygii (Azja Mniejsza) z I tys. przed Chr. Rzymski architekt Witruwiusz opisał zastosowanie konstrukcji zrębowej w swoim dziele „O architekturze ksiąg dziesięć” (II, 1, 4): „(…) U ludu kolchijskiego nad Morzem Czarnym, wykorzystując obfitość lasów, układa się na ziemi poziomo, na prawo i na lewo, ścięte drzewa w takiej od siebie odległości, na jaką pozwala ich długość, a na ich krańcach kładzie się następnie w poprzek dwa inne drzewa; te cztery pnie zamykają przestrzeń przeznaczoną na mieszkanie. Następnie kładzie się na przemian po czterech stronach belki łącząc nimi narożniki budowli i tak stawiając ściany z drewna wznosi się od dołu w górę pionowe wieże. Szpary, jakie powstają z powodu grubości budulca, zatyka się szczapkami i gliną. (…)”. W czasach kultury przeworskiej dość powszechne były studnie z obudową drewnianą o konstrukcji zrębowej, znajdowane na wielu stanowiskach. Nieco rzadsze były w tej kulturze domy wznoszone w tej konstrukcji. Domy o konstrukcji zrębowej wznoszono na ziemiach polskich w epoce brązu, w epoce żelaza, a także we wczesnym średniowieczu i w późniejszych okresach. Jeszcze w XIX i na początku XX wieku w konstrukcji zrębowej wznoszono w środkowej Europie powszechnie zarówno budynki mieszkalne, jak i gospodarcze.

kopalina – (słow. kopatí – kopać w ziemi, grzebać) surowiec mineralny wydobywany ze skorupy ziemskiej. Kopaliną użyteczną określa się surowiec mineralny wydobywany z ziemi i przedstawiający wartość dla człowieka, który bezpośrednio po wydobyciu, lub po obróbce jest użyteczne dla ludzi. Wyróżnia się kopalinę główną, stanowiącą podstawowy przedmiot eksploatacji na obszarze danej kopalni, oraz kopaliny towarzyszące, czyli mniej cenne złoże innej kopaliny użytecznej występujące w otoczeniu kopaliny głównej.

kopalnia – jednostka eksploatacji górniczej składająca się z pionowego szybu (studniska) i podszybia (poziomych wyrobisk w formie nisz, chodników lub komór). Nazwą kopalni określa się zakład górniczy zajmujący się wydobywaniem z ziemi kopalin użytecznych. Rozróżnia się kopalnie podziemne, odkrywkowe (naziemne) i otworowe (prowadzące eksploatację za pomocą otworów wiertniczych). Kopalnie służące dobywaniu różnych użytecznych surowców z wnętrza ziemi były zakładane przez ludzi już w pradziejach. Jedna z najstarszych znanych kopalń działała już w okresie paleolitu znajduje się w miejscowości Ngwenya w Suazi i pochodzi sprzed 43-41 tys. lat. 30-40 tys. lat temu w dolinie Nilu (Nazlet Khater) wydobywano metodami górniczymi miejscowy krzemień i rogowiec. Wydobywano tutaj hematyt, który wykorzystywano następnie jako barwnik. Na ziemiach polskich w paleolicie istniały kopanie hematytu (Rydno). Wraz z rozwojem gospodarki w holocenie nastąpiła intensyfikacja wydobycia różnych surowców. Rozwinęło się głębinowe górnictwo krzemienia, które przykładem są neolityczne kopalnie w Krzemionkach Opatowskich, Defensoli, Grime’s Graves, Spiennes, czy Le Grand-Pressigny. Już w V tys. przed Chr. na Bałkanach neolityczni górnicy zaczęli wydobywać miedź. W epoce miedzi i w epoce brązu powstały rozległe zagłębia wydobycia i obróbki rud metali (Wadi Fanyan, Cypr, Anatolia, Kornwalia, Rudawy, Alpy, Ural, Kaukaz). Oprócz rud miedzi i cyny wydobywano także złoto, srebro, ołów, lapis lazuli i inne minerały i skały. Powstały rozbudowane kopalnie głębinowe ze skomplikowanym systemem korytarzy. W epoce żelaza zakładano jeszcze więcej kopalń, zwłaszcza na terenach intensywnie eksploatującego zasoby naturalne Imperium Rzymskiego. Pojawiły się pierwsze systemy odwodnienia i podstemplowania chodników kopalnianych. W okresie wpływów rzymskich na ziemiach polskich istniała kopalnia rudy żelaza w Rudkach koło Starachowic, eksploatowana przez ludność kultury przeworskiej. W okresie średniowiecza na obszarze Europy powstawały nowe kopalnie rud żelaza, miedzi, ale także cyny, złota, srebra i soli kamiennej. Działały wtedy m. in. kopalnie soli w Wielichce i Bochni pod Krakowem, kopalnie srebra w Kutnej Horze, kopalnie żelaza w Goslarze w górach Harzu. W okresie nowożytnym Europejczycy zakładali nowe kopalnie w Nowym Świecie (np. kopalnia srebra Potosi w Boliwii), a także w samej Europie. W czasach rewolucji przemysłowej zakładano nowe kopalnie węgla kamiennego i brunatnego, oraz rud metali. Wydobycie różnych surowców rozwinęło się na wszystkich kontynentach wraz z europejską kolonizacją. Współcześnie najgłębszą funkcjonująca kopalnią jest kopalnia złota Western Deep Level w RPA osiągająca ponad 4000 m głębokości. Działalność kopalń zawsze była i jest związana z naruszeniem naturalnego układu powierzchni ziemi i gleb. Przekształcenia te mają często charakter degradacji wymagającej rekultywacji. Współcześnie w Polsce działają liczne kopalnie węgla kamiennego i brunatnego, rud miedzi, soli, ropy naftowej, rozmaitych surowców skalnych, siarki.

kora – (prasłow. *kora – kora drzewa, powłoka) jasna powłoka pokrywająca powierzchnię konkrecji krzemiennej, złożona z trudniej wypieranych składników otaczających skał węglanowych (głównie z kalcytu) i rozszerzającej swój zasięg krzemionki. Biała, porowata, krzemionkowo- wapienna kora może być integralną częścią konkrecji. Zewnętrzną warstewkę krzemieni pasiastych stanowi biała, porowata, dość miękka kora, o grubości od dziesiątych części milimetra do kilku centymetrów. Pod mikroskopem kora wykazuje obecność licznych porów wypełnionych kalcytem (CaCO₃) i uwodnionymi tlenkami i wodorotlenkami żelaza.

kras – (chorw. krš – kamień, skała) proces rozpuszczania skał przez wody opadowe, powierzchniowe i podziemne, oraz wytwarzane przez ten proces formy powierzchniowe i podziemne. Krasem nazywa się też obszar, na którym takie procesy i formy występują. Zjawiskom krasowym ulegają skały zawierające węglan wapnia (przede wszystkim wapień, ale także kreda pisząca i gips), który przechodzi w wodorowęglan wapnia Ca(HCO₃) i rozpuszcza się w wodzie zawierającej ditlenek węgla CO₂ (zawarty w wodach opadowych przechodzących przez glebę i pokrywę roślinną). Do najczęściej występujących form rzeźby krasowej należą: szczeliny, żłobki krasowe, leje krasowe, zagłębienia bezodpływowe (uwały), rozległe kotliny (polja), ostańce skalne (pagóry), jaskinie, studnie, kanały krasowe, podziemne jeziora. Skały krasowiejace zajmują ok. 7% powierzchni kontynentów. W Polsce kras występuje głównie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i w Tatrach Zachodnich; niewielkie rejony krasowe znajdują się też w Górach Świętokrzyskich i Sudetach, a kras gipsowy, w dolinie Nidy koło Buska Zdroju. Utwory krasowe mają spore znaczenie dla archeologii. Już od okresu paleolitu ludzie korzystali z jaskiń i nawisów skalnych, które stawały się ich okresowymi schronieniami, miejscami obrzędów, pochówków, czy tworzenia sztuki naskalnej. Wiele znalezisk związanych z ludźmi paleolitu pochodzi właśnie z jaskiń (Swartkrans, Makapansgat, Sterkfontein, Zhoukoudian, Atapuerca, Klasies River Mouth). Jaskinie i schroniska skalne były też używane i uczęszczane przez ludzi w późniejszych epokach (np. w neolicie i epoce brązu).

krajobraz kulturowy – (niem. Landschaft – krajobraz, pejzaż; łac. cultura – uprawa, kult, kształcenie) pojęcie wywodzące się z badań geograficznych i określające krajobraz przekształcony przez człowieka w wyniku rozwoju cywilizacyjnego. Stanowi on ewolucyjne następstwo krajobrazów pierwotnych (naturalnych, przyrodniczych) jakie istniały na Ziemi do czasów neolitu. Jest to ogół obiektów i cech fizycznych, obserwowalnych oznak kultury ludzkiej na powierzchni Ziemi, łączący elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego. Krajobraz kulturowy jest wynikiem przekształcania krajobrazu naturalnego przez grupy ludzi i nakładania zróżnicowanych elementów kulturowych różnego wieku na tę samą rzeźbę terenu i środowisko. Jest historycznie ukształtowaną przestrzenią zawierającą wytwory pracy człowieka i elementy przyrodnicze i efektem intensywnego wpływu działalności ludzkiej na środowisko przyrodnicze. Wyróżnia się zwykle kilka kategorii krajobrazu kulturowego: krajobraz rolniczy, krajobraz miejski, krajobraz sakralny, krajobraz przemysłowy, krajobraz pogórniczy, krajobraz turystyczny, krajobraz sztuczny.

krajobraz nakopalniany – (krajobraz pokopalniany, krajobraz pogórniczy) krajobraz ukształtowany przez ogół zjawisk i procesów górniczych związanych z procesami eksploatacyjnymi i poeksploatacyjnymi. Jest wynikiem wzajemnego dynamicznego oddziaływania różnych zjawisk i procesów górniczych, w którym dominują procesy geologiczne i geomorfologiczne oraz czynniki antropogeniczne. Jego elementami są m. in. wyrobiska, hałdy, zwałowiska, kopalnie, szyby, usypiska, zagłębienia, urządzenia nadszybia. Elementy krajobrazu nakopalnianego w postaci hałd i lejów poszybowych zachowały się na terenie rezerwatu archeologicznego w Krzemionkach.

kreda – (niem. Kreide – kreda pisząca) ostatni okres geologiczny mezozoiku trwający ok. 80 mln lat (145,5-65,5 mln lat temu), następujący po jurze i poprzedzający paleogen, a tym samym erę kenozoiczną. Nazwa tego okresu pochodzi od kredy piszącej, która powszechnie występuje w osadach z tych czasów. Kreda była okresem dalszej wędrówki bloków kontynentalnych, rozszerzania niektórych basenów oceanicznych, oraz ciepłego klimatu. W morzach dominowały mszywioły, ramienionogi, amonity i belemnity. Życie lądowe zdominowały dinozaury. Rozwijały się gady latające, wczesne ssaki i ptaki. Kreda skończyła się jednym z największych wymierań w historii życia na Ziemi, które nastąpiło około 65 mln lat temu. W Polsce osady kredowe występują na powierzchni głównie na Lubelszczyźnie, na Dolnym Śląsku, na Śląsku Opolskim, w rejonie Szczecina, na Kujawach i na północnym obrzeżu Gór Świętokrzyskich. Z okresu wczesnej kredy pochodzą utwory lądowe (iły, piaskowce, mułowce), a z późniejszego okresu osady morskie (wapienie, margle, opoki, kreda pisząca). Krzemienie pochodzenia kredowego znane są m. in. z Janikowa, Ożarowa i Mielnika nad Bugiem, a poza Polską z terenu Belgii i z Wyspy Rugii.

kreda pisząca – (prasłow. *pьsati – rysować, ryć, wyskrobywać, kreślić znaki, malować) węglanowa skała osadowa powstająca w warunkach morskich i oceanicznych. Jest odmianą wapienia i składa się głównie z kalcytu. Kreda powstawała ze skorupek mikroskopijnych organizmów morskich (kokolitów, otwornic, igieł gąbek). Pokłady kredy są zazwyczaj grube i powstawały w spokojnych i stabilnych warunkach naturalnych. Kreda jest dość odporna erozję i tworzy różne formy krajobrazowe (wzgórza, klify). Występuje w zachodniej Europie (Wielka Brytania, Francja, Holandia). W Polsce złoża tej skały występują w  okolicach Chełma, Siedlec i Zamościa, oraz na Podlasiu. W Mielniku nad Bugiem występują złoża krzemienia kredowego. Kreda jest używana do produkcji wapna palonego, cegieł, jako surowiec przemysłu chemicznego i składnik materiałów budowlanych, a także jako materiał piszący. W pradziejach ze skał kredowych wydobywano znajdujące się w nich konkrecje krzemienne (np. w Grime’s Graves i Cissbury).

krioturbacja – (deformacja mrozowa, kongeliturbacja, struktura kriogeniczna, struktura wymarzania, fr. cryo – mróz, łac. turbatio – zakłócenie) deformacja w przypowierzchniowej warstwie gruntu na obszarze wieloletniej zmarzliny, powstała w wyniku zmian objętości lodu znajdującego się w gruncie, spowodowanych zmianami temperatury (wielokrotnego zamarzania i rozmarzania gleby). Powoduje powstanie charakterystycznych wzorów widocznych w przekrojach osadów.

krzemica płuc – (pylica płuc, silicosis) przewlekła, postępująca choroba układu oddechowego (grupa kilkunastu chorób)  wywołana długotrwałym wdychaniem pyłów. Charakteryzuje się występowaniem przewlekłego zapalenia oskrzeli i postępowej rozedmy płuc, z czasem dochodzi do powstania serca płucnego i niewydolności krążenia. Jej przyczyną jest pył obecny w miejscu pracy chorych i przedostający się do układu oddechowego, gromadzącego się w tkance płucnej i wywołującego miejscową reakcję zapalną. Krzemica płuc jest chorobą zawodową górników, która występowała już w neolicie. Była znana także starożytnym Egipcjanom oraz autorom greckim i rzymskim.

krzemieniarstwo – ogół czynności i technik związanych z obróbką krzemienia oraz innych skał o podobnych właściwościach, poczynając od pozyskania surowca aż do uzyskania narzędzi lub broni. Rzemiosło i umiejętność wytwarzania przedmiotów z krzemienia i pokrewnych skał. Archeolodzy wyodrębniają wiele technik obróbki surowców kam. metodą łupania (rdzeniowe, odłupkowe i wiórowe) oraz metodą gładzenia.

krzemień – (staropol. krom – skraj, krawędź, kawałek odcięty; prasłow. *kremy – krzemień) osadowa skała krzemionkowa obudowie skrytokrystalicznej, tworząca konkrecje (buły) w skałach węglanowych (przede wszystkim w wapieniach, marglach i opokach). Składa się z chalcedonu, opalu i kwarcu i zawiera ponad 50% krzemionki (SiO₂). Jako domieszki występują: piryt, wodorotlenki żelaza, substancje bitumiczne, kalcyt, minerały ilaste, kwarc klastyczny i piroklastyczny, węglany, fosforany. Może mieć bardzo różną genezę. Krzemienie powstałe równowiekowo z osadem, który je otacza zbudowane są z krzemionki organicznej, pochodzącej z rozpuszczania szkieletów bezkręgowców. Krzemienie mogą też powstawać wtórnie, w obrębie skał znacznie starszych, w wyniku wytrącania się krzemionki z roztworów krążących szczelinami i pęknięciami, a także wskutek wietrzenia glinokrzemianów. Większość skał krzemionkowych powstała na skutek sedymentacji w środowisku morskim. Krzemienie dzielą się na zbudowane z opalu i złożone głównie z kwarcu. Wyróżnia się skały krzemionkowe organogeniczne (powstałe ze szkielecików okrzemek, gąbek krzemowych i radiolarii), chemiczne (powstałe z bezpośredniego wytrącenia krzemionki z roztworu) i chemiczne o nieznanej genezie. Krzemień odegrał wielką rolę w dziejach człowieka i był przez tysiące lat główną kopaliną, już w neolicie pozyskiwaną w kopalniach podziemnych (np. w Krzemionkach). Był stosowany jako materiał do wyrobu narzędzi, broni i do krzesania ognia. Niebagatelną rolę gospodarczą pełnił aż do epoki brązu, a do krzesania ognia był stosowany także w epoce żelaza i aż do wynalezienia innych środków rozpalania ognia. Obecnie stosowany jako materiał ścierny i surowiec jubilerski i artystyczny. W Polsce występuje na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i Lubelskiej, w górach Świętokrzyskich i na ich obrzeżu, oraz na nizinach (krzemień narzutowy). Słowo krzemień po raz pierwszy pojawiło się w języku polskim w zielniku Macieja Siennika, wydanym w Krakowie w 1568 roku. Wcześniej na określenie tej skały używano słów skałka i krzesak.

krzemień czekoladowy – odmiana krzemienia o barwie woskowo-czekoladowej, ciemnobrązowej, lub prawie czarnej. Pochodzi z okresu jury. Krzemienie czekoladowe są gładkie, posiadają grubą korę wapienną i są jednolicie zbudowane. Charakteryzują się dobrą łupliwością i muszlowym przełamem. Występują na południu Polski, przede wszystkim w górnojurajskich osadach północnego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, od Orońska po Zawichost. Krzemień czekoladowy jest dość pospolity i można go znaleźć w osadach polodowcowych i rzecznych na obszarze Polski. Występuje w postaci płaskurów i plackowatych i stożkowatych konkrecji. Jest to jeden z najlepszych rodzajów surowca krzemiennego występującego w Europie Środkowej. Z tej odmiany krzemienia wytwarzano przede wszystkim drobne narzędzia odłupkowe i wiórowe.

krzemień gościeradowski – nakrapiana odmiana krzemienia, barwy szarej, występująca w opokach kredowych wieku turońskiego na obszarze antykliny gościeradowskiej, w okolicy Wólki Gościeradowskiej i Gościeradowa Ukazowego (woj. lubelskie). Krzemienie gościeradowskie wyróżniają się barwą – dominują konkrecje szare jasnonakrapiane, plamiste. Ich kora jest cienka i z reguły gładka. Były one użytkowane przez człowieka głównie w mezolicie i neolicie.

krzemień jurajski – (krzemień jurajski-podkrakowski, krzemień podkrakowski) nazwa określająca różne rodzaje krzemieni występujące w wapieniach (oraz na złożu wtórnym w strefie ich wietrzenia, w glinach eluwialnych, zlepieńcach i żwirach) Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Najczęściej spotykane tu krzemienie pochodzą z górnej jury. Krzemień jurajski występuje w postaci kulistych lub owalnych konkrecji o średnicy od 10 do 50 cm . Na jego powierzchni występuje twarda kora chalcedonowo-wapienna, o grubości do 10 mm, barwy białej niekiedy z nalotami żelazistymi i manganowymi. Barwa krzemienia jurajskiego jest zróżnicowana: od żółtawej przez jasnoszarą, niebieskawą, niebieskoszarą, szarą, popielatą, brązową, brunatną do prawie czarnej. Dominuje barwa brązowa w różnych odcieniach. Jest to krzemień wieku środkowotriasowego zalegający najczęściej w wapieniach skalistych, płytowych i muszlowych na terenie Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Charakteryzuje go zazwyczaj duża twardość, dobra łupliwość i muszlowy, gładki, miejscami nierówny przełam. Użytkowany przez człowieka od paleolitu po okres nowożytny.

krzemień kredowy – (krzemień bałtycki, krzemień narzutowy) nazwa określająca różne odmiany krzemienia, które powstały w okresie kredy i znajdowane w skałach pochodzących z tego okresu. Są to przede wszystkim: krzemień szary biało nakrapiany (świeciechowski), krzemienie wołyńskie, oraz krzemień kredowy bałtycki. W sensie ścisłym nazwa ta odnosi się do krzemienia kredowego bałtyckiego, Występuje on na rozległym obszarze (od Rugii i Pomorza po Morawy i Śląsk Opawski), na wtórnym złożu w utworach polodowcowych zlodowacenia środkowopolskiego i bałtyckiego. Jego złoża pierwotne znajdowały się w skałach węglanowych na wybrzeżach Morza Bałtyckiego, skąd lądolód przetransportował je dalej. Konkrecje krzemienia bałtyckiego są zwykle niewielkie, barwy popielatej, popielatoniebieskawej i niebieskoczarniawej, jasne plamki różnych rozmiarów na ciemniejszym tle. Na powierzchni widoczne są ślady długotrwałego transportu lodowcowego i wodnego w postaci zdartej kory, obicia krawędzi i zagładzania powierzchni. Występują też ślady spękań mrozowych. Wśród krzemieni kredowych i bałtyckich można wyróżnić następujące odmiany: krzemień kredowy północno-zachodni, tzw. rugijski (nazwa pochodzi od wyspy Rugia w Niemczech, gdzie znajdują się jego naturalne wychodnie), krzemień kredowy północno-wschodni, występujący na północ od Wyżyny Lubelskiej i na wschód od Wisły, w krach kredowych (będących fragmentami ławic skał węglanowych oderwanych od podłoża i przetransportowanych przez lodowiec), krzemień bałtycki odmiany A w postaci dużych okruchów, często o niebieskoszarym zabarwieniu, krzemień bałtycki odmiany B (krzemień pomorski) z Pomorza Środkowego i Wschodniego w postaci drobnych otoczaków, tzw. „jaskółczych chlebków”, krzemień śląsko-morawski i nadwarciański, występujący w morenach południowo-zachodniej i północno-zachodniej Polski, pospolity krzemień narzutowy bałtycki występujący na całym Niżu Polski w postaci drobnych okruchów. Mimo niezbyt dobrej jakości surowce krzemienie bałtyckie były często używane pradziejach ze względu na powszechność występowania.

krzemień naddniestrzański – odmiana krzemienia występująca nad brzegami Dniestru i Prutu. Pochodzi z okresu kredy. Był eksploatowany w neolicie, szczególnie przez ludność kultury trypolskiej. Na terenie ziem polskich używany rzadko.

krzemień ożarowski – odmiana krzemienia występująca w osadach kredowych w rejonie Ożarowa. Występuje w formie konkrecji lub warstw krzemienia. Jest to to skała barwy szarej z odcieniem brunatnym, miejscami jasna z rozmytymi ciemnymi cętkami lub pasemkami, albo ciemnoszara o dość jednolitej barwie z licznymi wewnętrznymi spękaniami. Nie posiada kory, lecz cienkie warstewki wapienia. Średnica konkrecji waha się od 10 do 20 cm. Powierzchnia konkrecji jest nierówna z drobnymi wyrostkami. Krzemień ożarowski nie był dla ludzi żyjących w pradziejach najlepszym materiałem do produkcji narzędzi, choć wykonywano z niego dość duże formy narzędzi. Eksploatowano go głównie w neolicie. W kamieniołomie w Janikowie koło Ożarowa odkryto ślady neolitycznych wyrobisk górniczych, w których wydobywano ten rodzaj krzemienia.

krzemień pasiasty – (prasłow. *pojasъ – pas, przepaska) odmiana krzemienia charakteryzująca się występowaniem naprzemianległych pasów w kolorze bieli, brązu i czerni tworzących niepowtarzalne wzory, a także wysoką twardością i zwięzłością. Występuje zazwyczaj w postaci bulastych konkrecji o zróżnicowanych rozmiarach (nawet do 2 m średnicy), płaskurów lub równoległych warstw w skałach węglanowych. Powstawał w okresie późnej jury (159,4-154,1 mln lat temu) i dlatego występuje w osadach górnojurajskich Gór Świętokrzyskich. Najważniejsze wychodnie i miejsca eksploatacji znajdują się w ich północno-wschodnim obrzeżeniu permo-mezozoicznym, w pasie ciągnącym się od Iłży do Zawichostu. Występuje również w zachodniej i południowej części regionu – w kamieniołomach Bukowej, Maćkowej Góry, Małogoszczy, Głuchowca, Morawicy, Woli Morawickiej. Redeponowany krzemień pasiasty (przeniesiony przez lodowiec) spotyka się też lokalnie w wielu miejscach omawianego obszaru, m.in. na polach w okolicach Włoszczowic, Tokarni i Bocheńca. Krzemień pasiasty znany jest również z okolic Wielunia, Działoszyna i Wyżyny Ryczowskiej. Najlepiej rozpoznany obszar pradziejowej eksploatacji krzemieni pasiastych znajduje się na północnym obrzeżu Gór Świętokrzyskich, gdzie krzemienie pasiate występują w górnojurajskich skałach węglanowych. Ze względu na jego właściwości w pradziejach produkowano z krzemienia pasiastego przede wszystkim siekiery.

krzemień roztocki – (krzemień podolski) odmiana krzemienia występująca nad górnym Bugiem. Pochodził ze złóż występujących nad Bugiem i w dorzeczu górnego Dniestru, a także nad Złotą Lipą i Zgniłą Lipą. Jego charakterystyka fizyczna jest bardzo zbliżona do krzemienia naddniestrzańskiego i wołyńskiego.

krzemień świeciechowski – odmiana krzemienia barwy szarej, biało nakrapiana. Można go znaleźć w opokach kredowych na skraju Wyżyny Lubelskiej, między Annopolem, Świeciechowem Poduchownym (dawniej Świeciechów-Lasek), Wymysłowem i Wólką Gościeradowską. Pod względem geologicznym ten obszar stanowi mezozoiczne obrzeżenie Gór Świętokrzyskich. Nazwa tego surowca wywodzi się od Świeciechowa Poduchownego, gdzie występują najliczniejsze odsłonięcia tych krzemieni. Występuje on w postaci spłaszczonych bulastych konkrecji o średnicy do 50 cm Charakterystyczną cechą krzemieni święciechowskich jest barwa (od jasnoszarej do brązowej i niebieskiej) oraz jasne kropki i plamki nierównomiernie rozproszone w szarej masie krzemionki. Wyróżniają się one muszlowym przełamem, dobrą łupliwością i słabszą odpornością na ścieranie. Jest doskonałym surowcem do wyrobu narzędzi. Krzemień święciechowski był eksploatowany od neolitu do wczesnej epoki brązu na Wyżynie Lubelskiej, na prawym brzegu Wisły, pomiędzy Świeciechowem a Annopolem.

krzemień wołyński – odmiana krzemienia pochodząca z okresu kredy. Znane są z okolic Mielnika nad Bugiem (woj. podlaskie), a także znad rzeki Roś. Charakteryzuje go zróżnicowana barwa od żółtawoczarniawej do brunatnoczarniawej. Występuje w formie dużych konkrecji pokrytych gładką korą. Krzemień wołyński maj jednolitą budowę wewnętrzną i jest doskonale łupliwy. Były używane w neolicie na obszarach wschodniej i południowo-wschodniej Polski i na Ukrainie. Jest to krzemień o doskonałych właściwościach technicznych i świetnie nadaje się do wyrobu narzędzi.

krzemionka – (ditlenek krzemu, SiO₂) nieorganiczny związek chemiczny z grupy tlenków. Występuje w postaci krystalicznego ciała stałego. Jego najczęstszą postacią jest kwarc. Jest składnikiem pokrewnych kwarcowi minerałów, w tym chalcedonu i opalu, które są głównymi składowymi krzemieni. Krzemionka buduje skorupki okrzemek (jednokomórkowych, mikroskopijnych glonów) i fitolity (krzemionkowe twory powstające we wnętrzu komórek roślinnych). Temperatura topnienia krzemionki wynosi 1710°C. Krzemionka stanowi jeden z głównych składników skorupy ziemskiej i jest bardzo rozpowszechniona w przyrodzie. Pochodne krzemionki (przede wszystkim kwarc) są stosowane w zegarach elektronicznych, do produkcji materiałów ogniotrwałych, szkła i materiałów budowlanych, do otrzymywania krzemu i stopów, oraz w technologii materiałów mikro- i optoelektronicznych.

krzesak – (staropol. krzesać – rozniecać iskry, ogień) kamień wchodzący (wraz z krzesiwem) w skład zestawu służącego do rozpalania ognia. Krzesaki wykonywano z krzemienia, pirytu, piaskowca i kwarcytu. Iskry krzesano uderzając krzesakiem o żelazne lub stalowe krzesiwo. W skład zestawu służącego do rozpalania ognia wchodził też materiał łatwopalny, np. hubka (wykonana z kawałka grzyba, np. z hubiaka pospolitego). Ta technika rozpalania ognia znana jest pod nazwą krzesania (w przeciwieństwie do niecenia, polegającego na pocieraniu dwóch kawałków drewna). Początkowo krzesano ogień uderzając kawałkiem krzemienia o inny krzemień lub kamień. Dopiero w epoce żelaza (w okresie lateńskim, rzymskim i wczesnośredniowiecznym) upowszechniła się technika rozpalania ognia za pomocą krzemiennego krzesaka i żelaznego lub stalowego krzesiwa. Wcześniej uzyskiwano iskry uderzając o siebie dwoma kawałkami krzemienia. Krzesaki są (obok skałek do broni palnej) najmłodszymi przejawami wytwórczości krzemieniarskie. W okresie wpływów rzymskich używano krzesaków z piaskowca i kwarcytu, które posiadają charakterystyczne podłużne wyżłobienie na powierzchni. Na krzemiennych krzesakach można z reguły dostrzec ślady w postaci wymiażdżeń, czy zaokrąglonych krawędzi. Krzesaki występują najczęściej wraz z krzesiwami w grobach z okresu wpływów rzymskich i średniowiecza. Niekiedy do krzesania ognia wykorzystywano wtórnie narzędzia i rdzenie krzemienne pochodzące z epoki kamienia (np. wiórki i rdzenie mezolityczne).

krzesiwo – narzędzie do krzesania ognia wykonane z wysoko nawęglonej, twardej stali. Występowało przeważnie w formie łukowato wygiętego kabłąka (w epoce żelaza używano także krzesiw iglicowych, dwukabłąkowych, sztabkowatych i ogniwkowych). Uderzano nim o krzesak (czyli kawałek krzemienia, kwarcytu lub pirytu), by wytworzyć iskry i rozpalić ogień. Krzesiwo noszono przy sobie, najczęściej w woreczkach lub sakwach przytroczonych do pasa. Krzesiwa są używane od epoki żelaza (co najmniej od okresu rzymskiego). Krzesiwa stalowe były używane na obszarze Polski od okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza. Na ziemiach polskich używano czterech typów krzesiw: iglicowego (szydłowatego), sztabkowego (trapezowatego lub „polskiego”), dwukabłąkowego, ogniwkowego. W kulturze przeworskiej od I do III w. po Chr. używano krzesiw iglicowych importowanych ze Skandynawii, oraz krzesiw sztabkowatych. We wczesnym średniowieczu przeważały krzesiwa ogniwkowe i dwukabłąkowe. Krzesiwa dwukabłąkowe były używane od Europy po Azję Mniejszą i Syberię. Na ziemiach polskich były używane od X/XI do XII/XIII w. Na obszarze Polski od XI do XIV wykorzystywano także krzesiwa ogniwkowe. Krzesiw używano powszechnie aż do pojawienia się pierwszych zapałek w latach 30-tych XIX wieku.

kultura archeologiczna – (łac. colere – uprawiać, dbać, pielęgnować, kształcić, łac. cultus agri – uprawa roli) uchwytny zespół stale współwystępujących ze sobą na określonym terytorium i w określonym czasie charakterystycznych form zabytków archeologicznych (ceramiki, narzędzi krzemiennych, ozdób, broni, pozostałości budynków itp.). Kultura archeologiczna jest sumą wszystkich zachowanych pozostałości materialnych reprezentujących kulturę dawnego społeczeństwa. Kultura archeologiczna (martwa) jest zatem odzwierciedleniem dawnej kultury żywej. Nazwy kultur archeologicznych są umowne i pochodzą zwykle od form wytworów lub ornamentów (np. kultura pucharów dzwonowatych, kultura ceramiki sznurowej), regionów geograficznych (np. kultura łużycka, kultura cykladzka), miejscowości z najbardziej reprezentatywnym stanowiskiem (np. kultura trzciniecka, kultura przeworska, kultura Halaf). Kultura jest podstawową jednostką podziału materiałów archeologicznych. W obrębie kultur badacze pradziejów wyróżniają grupy lokalne (np. grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej) i fazy chronologiczne (np. faza cecelska kultury wielbarskiej). Kultury grupuje się w jednostki obejmujące większe obszary, czyli grupy, obszary i kręgi kulturowe (np. krąg kultur pól popielnicowych, Wschodni Obszar Kulturowy). Wyróżnia się także pojęcia tradycji kulturowej (odnoszące się do ciągłości kulturowej w czasie) i horyzontu (zestawienie zespołów znalezisk o powtarzalnym inwentarzu i zbliżonej chronologii). Odpowiednikiem kręgu kulturowego jest pojęcie technokompleksu, czyli jednostki taksonomiczna wydzielanej ze względu na występowanie podobnych do siebie form narzędzi krzemiennych oraz technik stosowanych do ich wytwarzania. Przynajmniej niektóre kultury archeologiczne przypisuje się grupom ludzkim posiadającym wspólną tradycję kulturową, a niekiedy także grupom etnicznym i jednostkom politycznym. Kulturę archeologiczną definiuje się także jako grupa podobnych zespołów reprezentującą sumę wszystkich zachowanych śladów działalności ludzkiej obecnych w ramach dawnej kultury. Kultywowany w europejskiej archeologii w drugiej połowie XIX w. i w XX wieku nurt kulturowo-historyczny uznawał kulturę za materialny wyraz systemu norm obowiązujących w danym społeczeństwie. Kładł nacisk na badanie sekwencji i dystrybucji geograficznej dawnych kultur, obserwację zmian i ciągłości kulturowej w pradziejach. Archeologia kulturowo-historyczna identyfikowała kultury archeologiczne z konkretnymi pradziejowymi grupami etnicznymi, językowymi i kulturowymi. Koncepcja kultury archeologicznej narodziła się w dziewiętnastowiecznej nauce niemieckiej wraz z rozwojem antropologii i prehistorii, a także wraz ze wzrostem popularności idei nacjonalistycznych. Pierwsze próby identyfikacji kultur pradziejowych z etnosami podjął niemiecki anatom, lekarz i założyciel Niemieckiego Antropologii, Etnologii i Archeologii Prehistorycznej, Rudolf Virchow (1821-1902). Prehistoryk Gustaf Kossina (1858-1931) starał się połączyć kultury pradziejowe na obszarze Niemiec ze znanymi ze źródeł pisanych ludami. W 1911 roku wydał książkę „Siedlungsärcheologie Methode” (Metoda archeologii osadniczej), w której dowodził, że „(…) ostro zdefiniowane obszary kulturowe odnoszą się bez wątpienia do terytoriów poszczególnych ludów i plemion (…)”, dając tym samym zwięzłe podsumowanie założeń archeologii kulturowo-historycznej. Kossina twierdził, że spójne i chronologicznie bliskie zespoły zabytków na określonym terenie tworzą kulturę będącą wytworem spójnej grupy etnicznej. Był jednym z pierwszych badaczy, którzy jasno definiowali i systematycznie używali pojęcia kultury archeologicznej. W krajach anglosaskich ten koncept kultury archeologicznej rozpropagował australijski archeologii i prehistoryk Vere Gordon Childe (1892-1957). Podejście kulturowo-historyczne, początkowo związane z archeologią europejską, zdominowało badania archeologiczne i myśl naukową w zakresie prehistorii także w Obu Amerykach, Azji, Afryce i w Oceanii. W nowszych opracowaniach naukowych często kwestionuje się koncepcję kultur archeologicznych jako realnych bytów i odzwierciedlenia grup ludzkich bytujących i działających w pradziejach. Łączenie danych archeologicznych z informacjami przynoszonymi przez historię, językoznawstwo i genetykę powinno być dokonywane z wielką ostrożnością. Różnice kulturowe są wynikiem działania wielu czynników naturalnych i antropogenicznych i nie można ich sprowadzać jedynie do kwestii etnicznych. Nie wszystkie zmiany kultur archeologicznych wiązały się z migracjami i przesunięciami etnicznymi i politycznymi wśród pradziejowych społeczności. Znaczenie wzorców reprezentowanych przez poszczególne kultury archeologiczne często pozostaje zagadką dla badaczy.

kultura amfor kulistych – (3200/2950-2600/23500 przed Chr.) kultura archeologiczna z okresu neolitu, występująca na obszarach doliny Łaby, współczesnych ziem polskich, Wołynia, Podola i Mołdawii. Jest znana przede wszystkim ze znalezisk pochówków występujących na niewielkich cmentarzyskach i sezonowych osad, oraz obozowisk zabudowanych ziemiankami i wielobocznymi domami konstrukcji słupowej. Na Śląsku i Wyżynie sandomierskiej powstawały większe osady związane z eksploatacją złóż krzemienia. Dopiero w późniejszej fazie istnienia tej kultury powstały większe osady, których ludność zajmowała się eksploatacją krzemienia. Uważa się, że ludność kultury amfor kulistych była przede wszystkim półosiadłą społecznością hodowców bydła i trzody chlewnej. Były one bardzo mobilne i rozwijały szerokie kontakty handlowe. Charakterystycznymi zabytkami tego ugrupowania kulturowego są kuliste amfory, siekierki krzemienne (w tym z krzemienia pasiastego), krzemienne dłuta i groty strzał, oraz ozdoby bursztynowe (paciorki, zawieszki, płytki, guzy). Ceramika i narzędzia krzemienne są bardzo podobne do wyrobów kultury pucharów lejkowatych, ale wykazują też wpływy kompleksu naddunajskiego. Gospodarka ludności związanej z kulturą amfor kulistych była oparta na hodowli bydła i trzody chlewnej, oraz na uprawie pszenicy, jęczmienia i grochu. Ludność ta prowadziła półosiadły tryb życia. Pochówki były często lokalizowane w obrębie cmentarzysk kultury pucharów lejkowatych, bądź w nasypach jej grobowców megalitycznych. Istniały groby korytarzowe, skrzynkowe, w obstawach kamiennych, bądź pokryte brukami kamiennymi. Znane są pochówki zwierzęce (głównie krów), oraz wspólne groby ludzi i zwierząt. W obrębie kultury amfor kulistych wyróżnia się trzy grupy: zachodnią w dolinie Łaby i Odry, środkowopolską w dorzeczu Wisły, oraz wschodnią na Podolu, Wołyniu i Pogórzu Karpat. Ludność kultury amfor kulistych eksploatowała kopalnie krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich. Działały tu wyspecjalizowane grupy górników i wytwórców siekier. W okolicach kopalń osadnictwo było nieco bardziej ustabilizowane. Kultura amfor kulistych powstała w pasie od Meklemburgii po Kujawy, na obszarach zajmowanych uprzednio przez kulturę pucharów lejkowatych. Oprócz ludności tej ostatniej kultury w jej powstaniu brała także udział grupa brzesko-kujawska kultury lendzielskiej. Powstanie nowej jednostki było związane z zanikiem regionów osadniczych kultury pucharów lejkowatych.

kultura badeńska – (kultura ceramiki promienistej, kompleks badeński; 3600/2750-2800/2200 przed Chr.) kultura archeologiczna okresu eneolitu, rozwijająca się na obszarze Moraw, Węgier, Austrii, Słowacji, północnej Serbii, zachodniej Rumunii i południowej Polski. Jej nazwa pochodzi od miejscowości Baden bei Wien w Austrii. Po raz pierwszy użył jej austriacki prehistoryk Oswald Menghin. Podstawą gospodarki kultury badeńskiej była oparta na hodowli świń, kóz, owiec i bydła, oraz na uprawie pszenicy, jęczmienia, owsa, prosa i roślin strączkowych. Osadnictwo kultury badeńskiej lokowano na terenach wysoko położonych, na urodzajnych nizinach, a nawet w  jaskiniach. W nielicznych przypadkach zakładano także osady obronne fortyfikowane murami i basztami. W kręgu kultury badeńskiej używano już przedmiotów miedzianych: siekierek, siekieromłotów i bransolet, oraz naszyjników. Charakterystyczna jest dla niej ceramika jednokolorowa i kanelowana, naczynia profilowane, zdobione ornamentami promienistymi kanelowanymi i rytymi, kubki i dzbany, a także narzędzia krzemienne: siekiery i długie wióry. Ludność kultury badeńskiej hodowała konie i używała wozów kołowych. Ważną rolę w gospodarce spełniało przetwarzanie mleka, tkactwo i transport wykorzystujący zwierzęta pociągowe. W kulturze badeńskiej występują charakterystyczne domy z apsydą, znane także z Anatolii i Grecji. Ludność kultury badeńskiej praktykowała szkieletowy i ciałopalny obrządek pogrzebowy. Z terenu Węgier znane są antropomorficzne  urny na spalone szczątki osób zmarłych. Znane są także groby masowe i pochówki zwierząt. Kultura badeńska powstała w Kotlinie Karpackiej na skutek oddziaływań kultury helladzkiej z regionu egejskiego. Kultura badeńska rozszerzała swoje wpływy na bardzo rozległym terytorium. Ludność badeńska utrzymywała rozległe kontakty handlowe, których istnieniu przypisuje się powstawanie ufortyfikowanych osad pełniących funkcję faktorii handlowych (takich jak Hlinsko na Morawach). Społeczności badeńskie pełniły rolę pośredników pomiędzy kulturami Grecji a Środkową Europą. Dalekosiężne kontakty sprzyjały przejmowaniu badeńskich wzorców kulturowych przez inne społeczności. Upowszechniała się ceramika i ciałopalny obrządek pogrzebowy. Grupy ludności kultury badeńskiej przenikały na obszar Polski (głównie w okolice Krakowa) z północnej Słowacji. Według części badaczy kultura badeńska odegrała ważną rolę w rozprzestrzenieniu języków indoeuropejskich w Środkowej Europie.

kultura ceramiki wstęgowej rytej – (5500-4700/4500 przed Chr.) najwcześniejsza kultura neolityczna w środkowej i północnej Europie. Wykształciła się w południowo-zachodniej Słowacji (nad Dunajem) i w dorzeczu dolnego Wagu, skąd rozprzestrzeniła się po Basen Paryski, Nadrenię, Holandię i Morze Północne na zachodzie, Kujawy na północy, Mołdawię, Wołyń, Podole i dolinę Dniestru  na wschodzie i Węgry na południu. Była to pierwsza kultura rolnicza w centrum europy. Jej ludność zajmowała najlepsze gleby wykształcone na lessach i w dolinach rzecznych. Zakładała osady stałe, istniejące wiele lat. Osady, wznoszone na terasach rzecznych były do siebie bardzo podobne i  składały się  charakterystycznych, długich domostw o konstrukcji słupowej z plecionkowymi ścianami i z ziemianek. Istniały zarówno osady otwarte, jak i obronne. Gospodarka kultury ceramiki wstęgowej rytej opierała się na kopieniaczej uprawa pszenicy, jęczmienia, prosa, prosa, grochu, soczewicy, maku a prawdopodobnie także i żyta, oraz na chowie bydła, świń, kóz i owiec. Stosowano gospodarkę żarową. Zmarli chowani byli w płaskich grobach jamowych w obrębie osad lub na wydzielonych cmentarzyskach (oprócz Polski). Obok grobów szkieletowych zdarzały się także ciałopalne. Znane są ślady praktyk kanibalistycznych. Zmarłych chowano w pozycji skurczonej na boku z niewielką ilością darów. Charakterystycznymi zabytkami kultury ceramiki wstęgowej rytej są: ręcznie lepione naczynia ceramiczne w kształcie wycinka kuli zdobione wstęgowym ornamentem rytym (w postaci wstęg prostych lub półkolistych i innych wątków geometrycznych), bądź malowane, oraz narzędzia krzemienne: krótkie, wachlarzowate drapacze wiórowe, półtylczaki, wióry bez retuszu, długie przekłuwacze z dobrze wyodrębnionym żądłem oraz nieliczne rylce. Surowcem używanym najchętniej przez społeczności wczesnoneolityczne do wyrobu narzędzi wiórowych był krzemień czekoladowy, pozyskiwany na obszarze północno-wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich i na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Używano też niekiedy obsydianu importowanego zza Karpat. Kultura ceramiki wstęgowej rytej powstała na skutek przystosowań anatolijsko-bałkańskiego modelu kulturowego i gospodarczego do warunków umiarkowanej strefy klimatycznej Środkowej Europy. Wywodzi się ona znad środkowego Dunaju i z północnych Bałkanów, z tzw. kultury Starčevo-Körös-Criş. Jej ekspansja była związana z nowymi impulsami z południa, obszarów Anatolii. Kultura ceramiki wstęgowej rytej dzieli się na wschodni i zachodni kompleks linearny. Ludność tej kultury bardzo szybko ekspandowała na północ, wschód i zachód, poruszając się zwykle dolinami rzek. Nowa, jednolita kultura szybko objęła bardzo rozległe obszary. Do Polski kultura ceramiki wstęgowej rytej dotarła z południa, z Czech przez Bramę Morawską i Kotlinę Kłodzką. Najstarsza faza jej osadnictwa objęła lessowe tereny Górnego i Dolnego Śląska, dolinę Wisły na wschód od Krakowa, Wyżynę Miechowską i Sandomierską. Później ekspansja objęła także okolice Rzeszowa, Kujawy, Ziemię Chełmińską, Wielkopolskę, a także tereny na wschód od Sanu i Bugu. Istniała ona na ziemiach polskich do 4700/4500 lat przed Chr.

kultura ceramiki wstęgowej kłutej – (4700/4500-3500 przed Chr.) kultura archeologiczna środkowego neolitu ukształtowana na terenie Czech i Dolnego Śląska jako kontynuacja regionalnej grupy Szareckiej kultury ceramiki wstęgowej rytej. Rozprzestrzeniła się ona w zachodniej części kompleksu wstęgowego, szczególnie na terenie Niemiec, Austrii, ale także na Śląsku, w Wielkopolsce, na Kujawach i w Małopolsce. W kulturze ceramiki wstęgowej kłutej upowszechniły się domy na planie trapezowatym, fortyfikacje osad w postaci rowów i palisad, oraz rozleglejsze, niż dotychczas cmentarzyska. Jej ceramika to półkuliste lub gruszkowate naczynia zdobione charakterystycznym ornamentem pojedynczych lub podwójnych rzędów nakłuć. Dla kultury ceramiki wstęgowej kłutej charakterystyczne są narzędzia wiórowe i gładzone, a także motyki. Zmarłych chowano w ziemi w pozycji wyprostowanej, wraz z naczyniami, ozdobami i narzędziami krzemiennymi.

kultura Ertebølle – (5300/5000-3950/3250 przed Chr.) późnomezolityczna kultura archeologiczna rozwijająca się na terenach Danii, północnych Niemiec, południowej Szwecji i w Polsce na zachodnim i środkowym wybrzeżu. Jej nazwa pochodzi od miejscowości Ertebølle, położonej w Danii, na Półwyspie Jutlandzkim. Początkowo była typowo mezolityczną kulturą łowiecko-zbieracką, ale później pojawiły się elementy typowe dla neolitu: duże, ostrodenne naczynia gliniane, początki chowu zwierząt i rolnictwa. Podstawą gospodarki pozostawało rybołówstwo (dorsze, węgorze), polowanie na ssaki morskie, zbiór małży i ślimaków, oraz łowiectwo (sarny, jelenie). Najbardziej charakterystyczną pozostałością tej kultury są śmietniska muszlowe (tw. køkkenmødding) zawierające oprócz muszli mięczaków wiele artefaktów i pozostałości posiłków. Jej ludność zamieszkiwała nadmorskie osady zabudowane chatami z gałęzi. Używała wiórowych drapaczy, przekłuwaczy i rylców, gładzonych siekier i wielu przedmiotów kościanych. Dla kultury Ertebølle charakterystyczna jest lepiona ręcznie i wypalana w otwartym ogniu ceramika (puchary, lampki, naczynia ostrodenne), a także liczne wyroby artystyczne z kości i bursztynu (przede wszystkim figurki zwierząt).

kultura lendzielska – (5000-4000 przed Chr.) kultura archeologiczna neolitu należąca do tzw. kompleksu lendzielsko-polgarskiego. Nazwa tej kultury pochodzi od miejscowości Lengyel koło Kapsovaru na Węgrzech. Jej zasięg obejmował zachodnie Węgry, część Austrii, Słowację, część Słowenii i Chorwacji, Czechy i część ziem polskich. Podstawą jej gospodarki była uprawa ziemi i chów zwierząt. Uprawiano głównie pszenicę i jęczmień. Ludność kultury lendzielskiej trzebiła lasy i brała pod uprawę wyżej położone tereny. Intensywnie wypasała bydło. Eksploatowano krzemień jurajski na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i sól w rejonie Wieliczki. W późniejszych fazach pojawiły się rodzime i importowane wyroby z miedzi. Dla kultury lendzielskiej charakterystyczne są rozległe osady, niekiedy obronne, zabudowane długimi domostwami prostokątnymi lub trapezowatymi o konstrukcji słupowej, a także małymi domami słupowymi i półziemiankami. Wznoszono także okrągłe budowle otoczone fasami, wałem i palisadą, zwane rondlami (rondelami). Pełniły one funkcję ceremonialną, mogły też być zagrodami dla bydła, lub schronieniami na wypadek walk. Zmarłych grzebano w pozycji skurczonej w płaskich grobach jamowych na dużych cmentarzyskach lub w obrębie osad, wraz z naczyniami, narzędziami kamiennymi, ozdobami, wyrobami z kości, rogu, muszli i miedzi. Kultura lendzielska wyróżnia się różnorodnymi formami ceramiki malowanej (pucharki na pustej nóżce, amforki gruszkowate, naczynia baniaste z rozchyloną szyjką, misy półkoliste i profilowane), oraz kultowymi ołtarzykami i figurkami glinianymi. Kompleks lendzielsko-polgarski wywodził się z obszaru Transdanubii, zachodniej Słowacji i południowych Moraw. W dorzeczu Cisy rozwijała się kultura polgarska. Kultura lendzielska zagościła na ziemiach polskich wraz z napływem ludności z obszaru Kotliny Karpackiej. W Polsce wyróżnia się kilka grup tej kultury: pleszewską, modlnicką (w okolicach Krakowa), samborzecko-opatowską (na Wyżynie Sandomierskiej), ocicką (na Górnym Śląsku), brzesko-kujawską (na Kujawach).

kultura łużycka – (1350/1300-500/400 przed Chr.) kultura archeologiczna epoki brązu i wczesnej epoki żelaza rozwijająca się na szerokich obszarach Środkowej Europy (na ziemiach polskich, Wołyniu, Słowacji, Morawach, Czechach, Saksonii i Brandenburgii). Jej nazwa pochodzi od regionu Łużyc i została ukuta prze niemieckiego uczonego Rudolfa Virchowa. Należała ona do kręgu kultur pól popielnicowych, które w młodszej epoce brązu zdominowały sporą część Europy. Wyróżnia ją rolniczo-hodowlana gospodarka, ciałopalny obrządek pogrzebowy, budownictwo drewniane, ceramika o zróżnicowanych kształtach i wyroby z brązu (a w późniejszym czasie także z żelaza). Ludność kultury łużyckiej uprawiała pszenicę, jęczmień, proso, żyto, rośliny strączkowe i oleiste, len i hodowała bydło, trzodę chlewną, owce, kozy, konie i psy. Zamieszkiwała nieduże osady sezonowe, rozległe i długotrwałe osady otwarte, a w późniejszych fazach także ufortyfikowane grody. Oprócz metalurgii w kulturze łużyckiej rozwinęła się wytwórczość w zakresie garncarstwa, tkactwa, ciesielstwa, produkcji soli (pozyskiwanej z naturalnej solanki) oraz obróbki kości i rogu. Zmarłych w kulturze łużyckiej najczęściej palono i grzebano w popielnicach, na płaskich, rozległych cmentarzyskach. W niektórych przypadkach stosowano obrządek szkieletowy, oraz pochówki pod kurhanami. Społeczności kultury łużyckiej były mocno egalitarne – brak było wyraźniejszych przejawów stratyfikacji społecznej. Tylko niektóre groby wskazują na wyższy status plemiennej starszyzny. Plemiona kultury łużyckiej utrzymywały ożywione stosunki handlowe z innymi obszarami Europy i importowały z zewnątrz surowiec brązowy z Siedmiogrodu, Słowacji, Alp i Turyngii. Kultura łużycka nie była jednolita i dzieliła się na szereg regionalnych grup (śląska, zachodniopomorska, chełmińska, górnośląsko-małopolska, tarnobrzeska, kyjatycka i in.). Stanowiła luźny zbiór plemion o zróżnicowanej tożsamości etnicznej. Grupa śląska oddziaływała na rozwój innych grup kultury łużyckiej w epoce brązu. W tym czasie dla tej kultury charakterystyczna była ceramika guzowa, zawieszki binoklowate, bransolety brązowe, szpile brązowe, miecze brązowe, siekierki tulejkowe, brązowe sierpy z guzkiem, zapinki. Mimo, że znano brąz, to jeszcze we wczesnej epoce żelaza często używano narzędzi z krzemienia (zwłaszcza sierpów). Pod koniec epoki brązu zaczęły powstawać duże grody. We wczesnej epoce żelaza kultura łużycka podlegała silnym wpływom kultury halsztackiej ze wschodnich Alp. Rozwijał się handel na tzw. Szlaku Bursztynowym, łączącym południe Europy z wybrzeżami Bałtyku. Grupa śląska kultury łużyckiej mogła wtedy przejąć kontrolę przynajmniej nad częścią tego szlaku. Na tereny kultury łużyckiej napływały przedmioty importowane z obszaru kultury halsztackiej. W grupie śląskiej pojawiły się bogate pochówki elity zaopatrzone w malowaną ceramikę. Dla epoki żelaza charakterystycznymi zabytkami łużyckimi są: zapinki harfowate, klamry do pasa, żelazne siekierki i czekany. W okresie halsztackim ludność kultury łużyckiej zaczęła wznosić silnie ufortyfikowane grody obronne, szczególnie na Śląsku, w Wielkopolsce i na Kujawach (Izdebno, Jankowo, Kruszwica, Wicina, Biskupin). Kultura łużycka upadła na skutek niekorzystnych zmian klimatycznych związanych z początkiem okresu subatlantyckiego i najazdów koczowniczej ludności scytyjskiej w VI/V w. przed Chr.

kultura magdaleńska – (18/16-12/10 tys. lat temu) kultura archeologiczna górnego paleolitu, która rozwinęła się na obszarach wyżynnych Europy od Hiszpanii, Francji i Brytanii, po Małopolskę i rzekę Sudost’ w Rosji. Jej nazwa jest związana z paleolitycznym stanowiskiem archeologicznym Abri de la Madeleine w południowo-zachodniej Francji. Szczególnie żywotne było centrum tej kultury rozciągające się na obszarze północnej Hiszpanii i południowej Francji. Podstawą gospodarki ludności magdaleńskiej było wyspecjalizowane łowiectwo (zwłaszcza polowania na renifery, konie i koziorożce). Myśliwi zamieszkiwali okresowe jaskinie i osady złożone z lekkich szałasów, bądź solidnych domów z drewna i skór zwierzęcych. Zmarłych chowano w jaskiniach, pod nawisami skalnymi i w grobach z rozbudowaną obstawą kamienną. Do zabytków kultury magdaleńskiej zalicza się bogaty zestaw form narzędzi krzemiennych (małe, geometrycznie ukształtowane narzędzia, drapacze, rylce, przekłuwacze, ostrza, wiórki tylcowe, zbrojniki i in.), oraz zróżnicowany przemysł rogowy i kościany (harpuny, miotacze oszczepów, buławy, sztylety, igły). Kultura magdaleńska jest znana z wysoko rozwiniętej sztuki, szczególnie naskalnej i zoomorficznej (której przykłady znane są w postaci malowideł, rytów i płaskorzeźb z jaskiń Lascaux, Niaux, Tuc-d’Adoubert i in.). Liczne są przedstawienia na płytkach i innych wyrobach kościanych. Ślady pobytu ludności kultury magdaleńskiej są znane z Jaskini Maszyckiej koło Krakowa (ok. 15 tys. lat temu), gdzie oprócz narzędzi krzemiennych znaleziono złożone wyroby z kości i rogu. Przebywała tu grupa 16-20 osób różnej płci i wieku, która 16/15 tys. lat temu poniosła gwałtowną śmierć. Na obszarze Polski ludzie kultury magdaleńskiej żyli na terenie lasotundry i polowali na suhaki, renifery, bizony, konie, nosorożce włochate i zające). Używali narzędzi z radiolarytu pochodzących znad górnego Dunaju. Około 13-12 tys. lat temu (w czasach ciepłego interstadiału Bølling) nastąpiła kolejna fala ekspansji magdaleńskiej ludności na obszary środkowej Europy. Grupy łowców docierały wtedy z Moraw i Czech na ziemie polskie. Właśnie wtedy powstały magdaleńskie pracownie krzemieniarskie w Brzoskwini koło Krakowa. Kultura magdaleńska zanikła na skutek zmian klimatycznych w okresie późnego glacjału.

kultura maglemoska – (9000-5000 przed Chr.) mezolityczna kultura archeologiczna znana z południowej Skandynawii i północnej części Niżu Europejskiego. Jej nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego Maglemose położonego w Danii, na Wyspie Zelandii. Ludność kultury maglemoskiej zajmowała się łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem. Dysponowała już udomowionymi psami. Jej charakterystyczne wytwory to mikrolity, siekierki i ciosła krzemienne do obróbki drewna, ciosła, broń z kości i poroża, harpuny i haczyki kościane do połowu ryb. W bagnach zachowały się także wytwarzane przez ludność tej kultury drewniane łuki, wiosła, czółna-dłubanki. Znane są także zawieszki i naszyjniki z kości i bursztynu.

kultura michelsberska – (4500/4000-3500/2700 przed Chr.) kultura archeologiczna eneolitu rozwijająca się na terenach Belgii, Nadrenii i północno-wschodniej Szwajcarii, aż po Alpy. Nazwa pochodzi od neolitycznego stanowiska Michelsberg (Michaelsberg) w Badenii-Wirtembergii w Niemczech. Podstawą jej gospodarki była uprawa jęczmienia i pszenicy, oraz hodowla bydła, świń, kóz i owiec. Ludność michelsberska wznosiła osady nawodne otoczone palisadami lub zakładane na kulminacjach wyniesień, czasami również otoczone palisadą i fosą albo rowami. W osadach dominowały chaty o konstrukcji słupowej i plecionkowej. Z kulturą michelsberską związane są kopalnie krzemienia w Spiennes w Belgii i w Rijckholt-St. Geertruid w Holandii. Ludność michelsberska używała też nielicznych przedmiotów miedzianych. Charakterystyczne dla kultury michelsberskiej formy ceramiki to puchary tulipanowate, dzbany, talerze, misy stożkowate, naczynia o jajowatym brzuścu.

kultura mierzanowicka – (2300-1700/1600 przed Chr.) kultura archeologiczna wczesnej epoki brązu, występująca w dorzeczu górnej i środkowej Wisły, a także na terenach północnego przedpola Karpat, od północnych Moraw aż po Wyż. Wołyńską. Jej nazwa pochodzi od miejscowości Mierzanowice w pow. opatowskim. W pierwszej fazie jej istnienia jej ludność prowadziła bardzo mobilny tryb życia i gospodarkę pasterską, czego świadectwem są pojedyncze groby, luźne znaleziska i obozowiska tymczasowe. Nieco później powstały stałe osady, a podstawą gospodarki stało się stacjonarne rolnictwo i hodowla. Na obszarze Wyżyny Sandomierskiej osady kultury mierzanowickiej powstawały wzdłuż cieków wodnych (rzek, strumieni). Niektóre z nich były ufortyfikowane i otoczone głębokimi rowami. Osadom towarzyszyły cmentarzyska, na których chowano zmarłych zamkniętych w trumnach z kłód drewnianych, lub zawiniętych w plecionki. Ludność kultury mierzanowickiej używała niewielkiej ilości importowanych przedmiotów miedzianych i brązowych. Cały czas dominowały wyroby kamienne. Rozwinięte było wydobycie i obróbka krzemienia, dostarczające surowca do wyrobu narzędzi i broni. To właśnie z kulturą mierzanowicką wiąże się eksploatacja dużych kopalni krzemienia czekoladowego w Polanach, Polanach Kolonii, Tomaszowie i Wierzbicy, a także ostatni etap wykorzystywania kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich. Charakterystycznymi zabytkami tej kultury są: naczynia zdobione odciskiem sznura (kubki, amfory, puchary), ozdoby z kości i rogu, krzemienne siekiery dwuścienne i siekiery kamienne, bifacjalnie obrobione sierpy z krzemienia, ozdoby miedziane (pierścienie, tarczki, zausznice w kształcie wierzbowego liścia). Część wyrobów miedzianych była naśladownictwami przedmiotów używanych za Karpatami, a nawet w Anatolii. Importowano też paciorki fajansowe wytwarzane na terenie Kotliny Karpackiej. Kultura mierzanowicka powstała na podłożu krakowsko-sandomierskiej grupy kultury ceramiki sznurowej. Z pierwszego etapu jej istnienia znane są jedynie pojedyncze groby, znaleziska luźne i ślady obozowisk występujące na terenach od zachodniej Słowacji po Małopolskę i Wołyń. Nastąpiło wtedy przejście od osiadłego trybu życia do koczowniczego pasterstwa. W genezie kultury mierzanowickiej odegrała rolę rodzima ludność kultury ceramiki sznurowej, oraz grupy kultury pucharów dzwonowatych. Dopiero w późniejszej fazie istnienia tej kultury pojawiły się duże ufortyfikowane osady, otaczane głębokimi rowami, a w ich pobliżu rozległe cmentarzyska. Ustabilizowała się sieć osadnicza i gospodarka rolniczo-hodowlana. W późnej fazie istnienia kultury mierzanowickiej zaznaczyło się wyraźne zróżnicowanie majątkowe i społeczne jej przedstawicieli, oraz intensywne kontakty z kulturą umietycką na zachodzie i Otomani na południu.

kultura mikocka – (kultura mikocko-prądnicka; 130 tys.-60 tys. lat temu) kultura archeologiczna z końca środkowego paleolitu, znana z terenów w strefy wyżynnej w Europie, oraz z Bliskiego Wschodu. Jej nazwa pochodzi od jaskini La Micoque w południowej Francji. Charakterystyczne dla niej artefakty to krzemienne pięściaki o grubej podstawie i cienkim ostrzu (pięściaki typu mikockiego), zgrzebła, drapacze, asymetryczne noże tylcowe (noże typu prądnickiego). Wyroby kultury mikockiej znane są z obszarów południowej Polski m.in. z Jaskini Biśnik, Jaskini Ciemnej, schroniska skalnego Wylotne w Ojcowskim Parku Narodowym, ze Zwolenia koło Radomia i Skałek Piekarskich pod Krakowem.

kultura mustierska – (techno kompleks mustierski, mustierski krąg kultur; 160 tys.-40 tys. lat temu) kultura archeologiczna środkowego paleolitu występująca w północnej Afryce, zachodniej i środkowej Azji oraz w Europie. Jej nazwa pochodzi od paleolitycznego stanowiska archeologicznego Le Moustier we Francji. Związana była z klasycznym neandertalczykiem (Homo sapiens neanderthalensis), który trudnił się łowiectwem i zbieractwem i zakładał obozowiska w jaskiniach i na terenach otwartych. W Afryce i na Bliskim Wschodzie narzedzi mustierskich używali też ludzie anatomicznie współcześni. Charakterystyczne dla tej kultury były narzędzia odłupkowe: rozmaite typy zgrzebeł, regularne trójkątne ostrza (ostrza typu mustierskiego). Produkowano je z pomocą tzw. techniki mustierskiej, polegającej głownie na użyciu specjalnie uformowanych dyskoidalnych rdzeni.

kultura ceramiki sznurowej – (3100/2900-2350/1800 przed Chr.) kultura archeologiczna późnego neolitu i eneolitu, która istniała na obszarach od Półwyspu Skandynawskiego na północy do Dunaju na południu i od Renu na zachodzie do Dniepru na wschodzie. Wyróżnia się tzw. ogólnoeuropejski horyzont ceramiki sznurowej, który rozwinął się na szerokim obszarze od Wołgi po Ren, oraz istniejące później regionalne warianty (np. kultura grobów jednostkowych, kultura toporów bojowych, kultura Chłopice-Veselé). Ludność tej kultury zajmowała się pasterstwem (bydło, hodowla koni), rolnictwem (uprawa pszenicy i jęczmienia) i myślistwem. Większość społeczności prowadziło koczowniczy lub półosiadły tryb życia, choć zdarzały się też grupy całkowicie osiadłe. Ludność kultury ceramiki sznurowej grzebała swych zmarłych niespalonych w ziemi, często w kamiennych obstawach i pod kurhanami. Zmarłych chowano w pozycji skurczonej na boku, składając przy nich naczynia i broń. Przy pochówkach używano ognia (niekiedy stosowano także kremację) Najbardziej charakterystyczne dla tej kultury zabytki to: duże amfory i pucharki, zdobione odciskami sznura i nacięciami, kamienne topory bojowe, krzemienne siekiery, krzemienne sztylety liściowate, groty strzał i oszczepów, naszyjniki z kłów zwierzęcych, ozdoby z bursztynu. Dla paneuropejskiego horyzontu kultury ceramiki sznurowej charakterystyczne są puchary i amfory typu A, zdobione odciskiem sznura i łódkowate topory kamienne typu A. Powstanie kultury ceramiki sznurowej zbiegło się z przejściem od stabilnego osadnictwa do nomadycznego trybu życia na szerokich terenach Europy u progu III tys. przed Chr. Udział w jej genezie miała ludność ze stepu nadczarnomorskiego związana z tzw. kulturą grobów jamowych. Rozprzestrzenienie kultury ceramiki sznurowej związane jest z ekspansją ludności mówiącej wczesnymi językami indoeuropejskimi. Dokonało się ono na zasadzie wędrówek niewielkich grup nomadycznych wojowników, które przemieszczały się bardzo szybko i pozostawiły po sobie stosunkowo małą liczbę grobów. Na skutek integracji ludności kultury ceramiki sznurowej z dotychczasowymi mieszkańcami ziem do których dotarli, powstał tzw. środkowoeuropejski horyzont tej kultury, do którego zalicza się grupy: krakowsko-sandomierska, lubaczowska, śląska, nadodrzańska. Ludność grupy nadodrzańskiej zajmowała się wydobyciem krzemienia na wyspie Rugii i produkcją narzędzi i broni z tego surowca (siekier, sztyletów, grotów oszczepów). Na Wyżynie Sandomierskiej na skutek ekspansji kultury ceramiki sznurowej powstała kultura złocka, a na wschodnim Pomorzu i nad Zalewem Wiślanym kultura rzucewska. Kultura ceramiki sznurowej rozwijała się zatem od małych pasterskich i wojowniczych grup koczowników, aż do rozwiniętych społeczności pastersko-rolniczych.

kultura niemeńska – (7000-2500 przed Chr.) mezolityczna kultura archeologiczna rozwijająca się na obszarze dorzecza Niemna, Prypeci i Narwi. Nazwa pochodzi od rzeki Niemen. Charakteryzowała ją głównie gospodarka myśliwsko-rybacko-zbieracka, a u schyłku jej rozwoju pojawiły się pierwsze ślady hodowli zwierząt. Ludność kultury niemeńskiej używała ceramiki: słabo wypalonych, prymitywnych naczyń o spiczastych dnach dekorowanych pod krawędzią wylewu dołkami, odciskami patyka, paznokci i palców. Wytwarzała także charakterystyczne wyroby krzemienne: groty lancetowate, drapacze, rylce i siekierki. Produkcja spiczastodennych naczyń była efektem silnych wpływów kultury dniepro-donieckiej. W Polsce znaleziska związane z tą kulturą są znane z Augustowa, Woźnej Wsi, Sośni koło Łomży i Linina w okolicach Warszawy. Fragmenty ceramiki kultury niemeńskiej odkryto także na terenie pola górniczego w Krzemionkach.

kultura przeworska – (koniec III w. przed Chr.- 1 poł. V w. po Chr.) kultura archeologiczna istniejąca w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie wpływów rzymskich (okresie rzymskim) na obszarze ziem polskich pomiędzy Odrą a Bugiem (z wyłączeniem Pomorza i Pojezierza Mazurskiego), na Zakarpaciu i nad górnym Dniestrem. Nazwa kultury pochodzi od Przeworska, w pobliżu którego odkryto pierwsze znane cmentarzysko tej kultury w miejscowości Gać, badane przez lwowskiego archeologa Karola Hadaczka. Ludność kultury przeworskiej zakładała duże osady z domami o konstrukcji słupowej lub półziemianki, a w ich pobliżu cmentarzyska z grobami ciałopalnymi, liczące do kilkuset pochówków. Gospodarka opierała się na rolnictwie i hodowli zwierząt. W okresie wpływów rzymskich rozwijała się też produkcja metalurgiczna, ceramiczna, tkacka. To ludność kultury przeworskiej stworzyła świętokrzyski, górnośląskie i mazowieckie zagłębia metalurgii żelaza i to ona eksploatowała wyrobiska na terenie kopalni „Staszic” w Rudkach koło Starachowic. Dla kultury przeworskiej charakterystyczny był ciałopalny obrządek pogrzebowy. Spalone szczątki zmarłego składano do grobów w ceramicznych urnach (popielnicach), lub do grobów jamowych, gdzie wsypywano szczątki ludzkie, resztki stosu i dary grobowe bezpośrednio do jamy grobowej. Szczątkom towarzyszyły przedmioty codziennego użytku: ozdoby, broń, narzędzia, naczynia, części stroju. Kultura przeworska powstała pod koniec III w. przed Chr. w wyniku oddziaływań lateńskich (celtyckich) i ruchów migracyjnych ludności germańskiej, przy silnych wpływach kultury jastorfskiej i Poieneşti-Łukaszewka. W młodszym okresie przedrzymskim kultura przeworska zajmowała obszary Mazowsza, Podlasia, Śląska, Wielkopolski i części Małopolski. Małe enklawy kultury przeworskiej istniały w Turyngii i Nadrenii. Dla tego okresu charakterystyczne są przedmioty metalowe znajdowane w grobach: miecze jednosieczne i dwusieczne, groty broni drzewcowej, ostrogi, nożyce, brzytwy, zapinki i klamry do pasa. W okresie rzymskim na obszarze zajętym przez kulturę przeworską zaznaczył się wzrost liczby ludności, ilości osad i wzrost gęstości zaludnienia. Pojawiły się bogato wyposażone groby książęce należące do elity. Prężnie działały centra metalurgiczne w Górach Świętokrzyskich i na Mazowszu, a w późnym okresie rzymskim także ośrodki produkcji garncarskiej w okolicach Krakowa.  W młodszym okresie rzymskim kultura przeworska zniknęła z obszaru prawobrzeżnego Mazowsza i Podlasia zastąpiona przez związaną z ludnością gocką kulturą wielbarską. Nastąpiła wtedy ekspansja kultury przeworskiej na obszar Słowacji, Ukrainy Zakarpackiej, a nawet na Węgry i do Rumunii. W okresie rzymskim kultura przeworska rozwijała się pod wpływem oddziaływań z obszarów prowincji rzymskich. Dowodem kontaktów handlowych z Cesarstwem Rzymskim jest wielka ilość importowanych stamtąd przedmiotów (paciorków, ozdób, monet, naczyń ceramicznych, metalowych i szklanych, uzbrojenia i in.) Kultura przeworska jest identyfikowana z germańskimi ludami Wandalów i Lugiów, znanymi z antycznych źródeł. Kultura przeworska zanikła na ziemiach polskich w okresie wędrówek ludów, około połowy V w. po Chr.

kultura pucharów dzwonowatych – (2800/2750-2200/1800 przed Chr.) kultura archeologiczna z okresu eneolitu, która rozprzestrzeniła się w prawie całej kontynentalnej Europie. Na różnych terenach pojawiła się równolegle z kulturą ceramiki sznurowej, bądź później od niej. Kultura ta rozprzestrzeniała się począwszy od Półwyspu Iberyjskiego (a konkretnie z dolny Tagu w Portugalii), gdzie powstała, coraz dalej na wschód i północ, aż po Wyspy Brytyjskie, dolinę środkowego Dunaju i Europę Środkową (aż po Supraśl na Podlasiu). Znana jest także z obszaru Maroka, Sardynii i Sycylii. Większość badaczy wywodzi rodowód tej kultury z dolin Gwadalkiwiru i Tagu na Półwyspie Iberyjskim, inni chcieliby widzieć jej kolebkę w północno-zachodniej europie lub nad środkowym Dunajem. Kultura pucharów dzwonowatych rozszerzała swój zasięg zarówno drogą migracji małych grup koczowniczej ludności, jak i adaptacji nowych przedmiotów i wzorców kulturowych przez mieszkańców różnych regionów Europy. Ludność związana z k. pucharów dzwonowatych zajmowała się m. in. metalurgią miedzi i złota (zwłaszcza w późniejszej fazie jej funkcjonowania), oraz poszukiwaniem rud metali. Jej zasługą było rozprzestrzenienie umiejętności metalurgicznych w różnych zakątkach Europy. Gospodarka tej kultury opierała się na pasterstwie, rolnictwie, myślistwie, obróbce krzemienia, metalurgii i handlu. Była to kultura koczowniczych pasterzy-nomadów, kupców i metalurgów. Charakterystyczne zabytki kultury pucharów dzwonowatych, należące do tzw. pakietu kulturowego to: charakterystyczne puchary o dzwonowatym kształcie (służące najprawdopodobniej do spożywania napojów alkoholowych, takich jak miód pitny i piwo), metalowe lub krzemienne sztylety, krzemienne i miedziane groty strzał, kamienne i kościane płytki łucznicze, kościane i bursztynowe guzy z perforacją w kształcie litery V, złote, srebrne i bursztynowe ozdoby. Kultura pucharów dzwonowatych znana jest w przeważającej części ze znalezisk grobowych. Jej rozprzestrzenienie się było skomplikowanym mechanizmem obejmującym kilka rodzajów zjawisk: migracje, handel i wymianę, rozprzestrzenianie się nowych wzorców kulturowych. Z pierwszej fazy rozwoju tej kultury znane są przede wszystkim bardzo jednolicie wyposażone pochówki. Młodsza faza rozwoju charakteryzowała się zróżnicowaniem regionalnym i narastającymi wpływami lokalnych kultur. Puchary dzwonowate pojawiły się wtedy na stanowiskach osadniczych. Upowszechniły się wyroby z miedzi i techniki jej obróbki. W Polsce znaleziska związane z kulturą pucharów dzwonowatych znane są z Małopolski, Górnego i Dolnego Śląska, a także Podlasia. Przedstawiciele kultury pucharów dzwonowatych pozostawili po sobie na polu górniczym w Krzemionkach dwa zaczątkowe grotów strzał z krzemienia pasiastego, wykonane z odpadów nakopalnianych.

kultura pucharów lejkowatych – (kultura pucharów lejowatych, 4200/3900-3000/2650 przed Chr.) kultura archeologiczna z okresu neolitu znana z obszarów Półwyspu Jutlandzkiego, południowej Szwecji, Holandii, wschodnich Niemiec, ziem polskich, Moraw, Czech, Dolnej Austrii, oraz z części Podola i Wołynia. Ludność tej kultury prowadziła gospodarkę rolniczą opartą o użycie radła ciągnionego przez woły i używała pierwszych wozów kołowych do transportu. Stosowała gospodarkę przemienno-odłogową i uprawiała znacznie większe areały, niż starsze kultury neolityczne. Wzięła pod uprawę dotąd nie używane gleby piaszczyste, wysoczyzny, oraz obszary o mniej korzystnych warunkach ekologicznych. Hodowała stada bydła, owiec i trzody chlewnej. Hodowla, której rola ekonomiczna zwiększyła się w stosunku do sytuacji panującej w starszych kulturach,  była nastawiona na pozyskiwanie mleka, wełny i wykorzystywanie siły pociągowej zwierząt. Do uprawy ziemi wykorzystywano ciągnione przez woły radła. Pod nasypami grobowców kujawskich zachowały się ślady orki. Używano pierwszych wozów kołowych, do których zaprzęgano woły (przedstawienie takiego wozu zachowało się na słynnym naczyniu z Bronocic). W czasach kultury pucharów lejkowatych istniały także pierwsze w Europie drogi. Dużą rolę w gospodarce odgrywała produkcja tkanin wełnianych. Kwitł handel, którego przedmiotem były m. in. siekiery i inne narzędzia krzemienne, oraz ozdoby i broń z miedzi. Najczęściej występują duże, centralne osady obronne wznoszone na wysoczyznach, oraz mniejsze, otwarte osady, zabudowane domami o konstrukcji słupowej i ziemianki. Gładzone siekiery z krzemienia pasiastego rozchodziły się na terytorium Polski, Moraw, Czech i zachodniej Ukrainy. Osady zakładano zwykle na wzniesieniach. Zajmowały one od jednego do kilkunastu hektarów powierzchni. Dla kultury pucharów lejkowatych charakterystyczne są pochówki zbiorowe oraz grobowce megalityczne (tzw. grobowce kujawskie). Wznoszono także megalityczne dolmeny i groby korytarzowe. Cmentarzyska megalityczne (powstające prawdopodobnie pod wpływem idei nadchodzących z centrów nadatlantyckich) są znane z Kujaw, Pomorza Zachodniego, Lubelszczyzny, dolnej Saksonii i Danii. Na terenach, gdzie nie występował kamień budowano grobowce z ziemi i słupów drewnianych (np. w Słonowicach i Stradowie). Obok tych monumentalnych konstrukcji występowały także groby indywidualne i zbiorowe, szkieletowe, a nawet ciałopalne, z brukiem i obstawą kamienną, lub bez  tych elementów. Praktykowano niekiedy odcinanie zwłokom głów, ich krępowanie, pochówki cząstkowe, a nawet rytualny kanibalizm. Wyroby kamienne, typy domostw, grobów i osad są na całym obszarze tej kultury bardzo zróżnicowane. Charakterystycznymi zabytkami tej kultury są naczynia ceramiczne: lejkowate puchary (od których pochodzi nazwa tej kultury), flasze z kryzą przypominające odwróconą makówkę, amfory dwustożkowe, kubki z jednym uchem, zdobione ornamentem stempelkowym, a także kamienne i krzemienne siekiery. Styl produkowanej ceramiki jest bardzo jednorodny na całym obszarze zajmowanym przez tę kulturę. Liczne znaleziska zdeponowanych w bagnach naczyń, siekier krzemiennych i kamiennych, dłubanek i innych drewnianych przedmiotów świadczą o rozwiniętym kulcie wody. Budowano także otoczone rowami i palisadami ośrodki kultowe (znane np. z Sarup w Danii). Ludność kultury pucharów lejkowatych eksploatowała i przetwarzała na skalę masową lokalne złoża krzemienia. Specjaliści zajmowali się wydobyciem surowca i przetwarzaniem go na półsurowiec wiórowy i gładzone siekiery krzemienne. Eksploatowano m. in. złoża krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich (woj. świętokrzyskie) i krzemienia świeciechowskiego w okolicach Świeciechowa w woj. lubelskim. Krzemienia czekoladowego w Tomaszowie, Wierzbicy, Polanach Kolonii. Krzemień był zapewne przedmiotem wymiany handlowej. Wyróżnia się cztery główne grupy kultury pucharów lejkowatych: północną (Dania, południowa i środkowa Szwecja, Szlezwik-Holsztyn, Meklemburgia), zachodnią (od zachodniego brzegu Łaby po Holandię), wschodnią (Niż Polski, obszar dorzecza Haweli), południową (Małopolska, Śląsk, Dolina Łaby i Soławy, Czechy, Morawy, Dolna Austria). Kultura pucharów lejkowatych pojawiła się na ziemiach polskich w okresie, gdy doszło tu do zakończenia procesu neolityzacji (4100-3200 przed Chr.), a gospodarka rolnicza była już podstawą utrzymania na większości obecnego terytorium Polski. Rozwój nowej formacji kulturowej był związany z przystosowaniem gospodarki rolniczej do warunków ekologicznych Niżu Środkowoeuropejskiego. Ludność kultury pucharów lejkowatych bytowała obok przedstawicieli neolitu naddunajskiego, grup kultury lendzielskiej i malickiej, oraz ostatnich łowców mezolitycznych. W skład kultury pucharów lejkowatych weszły bardzo zróżnicowane grupy ludności (mezolityczne, kultur wstęgowych, lendzielskie), a w jej powstaniu dużą rolę odegrały oddziaływania z obszaru rozwiniętych kultur nadczarnomorskich, oraz pokojowe współistnienie i wymiana pomiędzy rolnikami a społecznościami mezolitycznymi. Na obszarze zajętym przez kulturę pucharów lejkowatych wzrastała gęstość zaludnienia i intensywność eksploatacji środowiska naturalnego przez człowieka. Zastosowanie orki sprzężajnej i kompleksowego wykorzystywania zwierząt hodowlanych (pozyskiwanie mleka, wełny) było przejawem tzw. „drugiej rewolucji neolitycznej”, lub „rewolucji produktów ubocznych”. Wzrastała liczba ludności i osad, wśród których pojawiały się ośrodki władzy.  Zaznaczyło się zróżnicowanie społeczne i majątkowe, o czym świadczą dobra luksusowe (np. przedmioty z miedzi). Istnienie osad ufortyfikowanych wskazuje na obecność konfliktów zbrojnych między różnymi grupami ludności. W drugiej połowie IV tys. przed Chr. na Niżu Polskim dokonało się przejście mieszkańców do gospodarki pasterskiej i wykształcenie nowych ugrupowań kulturowych, w tym kultury amfor kulistych. To właśnie wtedy na ziemiach polskich zanikły wielkie regiony osadnicze związane z kulturą pucharów lejkowatych. Młodsze grupy kultury pucharów lejkowatych na obszarze zachodniej Europy (Dania, północne Niemcy, Jutlandia) zostały wyparte przez kulturę grobów pojedynczych na pocz. III tys. przed Chr.

kultura szelecka – (42/40-30 tys. lat temu) kultura archeologiczna górnego paleolitu, obejmują swym zasięgiem północne Węgry, Morawy, Słowację i południową Polskę. Jej nazwa pochodzi od jaskini Szeleta na Węgrzech. Charakterystyczne są dla niej szerokie ostrza liściowate typu Szeleta i drapacze wykonywane z wiórów, a także odłupkowe zgrzebła i narzędzia z poroża i kości. Ludność szelecka zamieszkiwała krótkotrwałe obozowiska jaskiniowe i polowała z oszczepami na dziką zwierzynę. Znane są także związane z tą kulturą miejsca obróbki surowca krzemiennego i kopalnie limonitu. Szeleccy myśliwi importowali sudecki bazalt, krzemień podkrakowski z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i jaspis z Pogórza Śląskiego.

kultura świderska – (10600-9600 przed Chr.) kultura archeologiczna schyłkowego paleolitu rozwijająca się we wschodniej części Niżu Europejskiego (na terenach Polski, Litwy, Białorusi i zachodniej Ukrainy). Nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego w miejscowości Świdry Wielkie koło Otwocka. Jej twórcami byli myśliwi urządzający periodyczne polowania na stada reniferów. Wędrowali oni w rytmie pór roku i zakładali przejściowe obozowiska na terasach rzek i wydmach. Niekiedy budowali półziemianki. Najbardziej charakterystyczne zabytki kultury świderskiej to trzoneczkowate, rylce na wiórach, drapacze łukowate, drobne półtylczaki i dwukątowe liściaki z płaskim retuszem strony spodniej. Ludność świderska krzemień narzutowy (zwłaszcza na zachodzie Polski), krzemień jurajski i czekoladowy (w środkowej Polsce) i kredowy (na wschodzie). Wydobywała także hematyt w okolicach Grzybowej Góry w dolinie Kamiennej. W tworzeniu kultury świderskiej wzięła udział ludność kultur Lyngby, perstuńskiej i Federmesser.

kultura trypolska – (kultura Cucuteni-Trypole; 5800/4200-3000/2750 przed Chr.) kultura (krąg kultur) archeologiczna eneolitu obejmująca swym zasięgiem obszary zachodniej, środkowej i południowej Ukrainy, Mołdawii i północno-wschodniej Rumunii, nad Seretem, Prutem, Dniestrem i Dnieprem. Nazwa pochodzi od miejscowości Trypole koło Kijowa na Ukrainie. Podstawą jej gospodarki było rozwinięte rolnictwo (pszenica, jęczmień, owiec, proso, żyto, konopie, rośliny strączkowe, brzoskwinie, wiśnie i winorośl) i hodowla (bydło, świnie, konie, owce i kozy). Do uprawy pól stosowano już ciągnięte przez woły radła. Rozwinięta ekonomika kultury trypolskiej obejmowała eksploatację złóż soli kamiennej (kopalnia Poiana Slatinei i miejsce pozyskiwania solanki Vânători-Neamț w Rumunii), magnetytu i jakobsytu oraz krzemienia (na Wyżynie Mołdawskiej). Istniały wyspecjalizowane warsztaty ceramiczne i krzemieniarskie. W późniejszej fazie istnienia kultury trypolskiej  rozwinął się dalekosiężny handel. Importowano głównie krzemień i wyroby z miedzi z Półwyspu Bałkańskiego, a od sąsiadów ze stepu nadczarnomorskiego przejęto umiejętność hodowli konia. Ludność kultury trypolskiej zamieszkiwała bardzo rozległe osady położone na terach rzek. Największe osiedla, takie jak Talianki, czy Majdanieckoje osiągać powierzchnię nawet 335-450 hektarów i były zamieszkane nawet przez 15-20 tys. ludzi. Były to wielkie wsie (nazywane przez niektórych badaczy osiedlami protomiejskimi) z rzędami domów skupionymi wokół owalnego placu. Są to bez wątpienie największe osiedla w neolitycznej Europie. Osady często otaczano rowami. Domy wznoszono z cegły suszonej na Słońcu, bądź z drewna i plecionki. Niektóre były jednopiętrowe. Domostwa w osadach kultury trypolskie były intencjonalnie spalane, prawdopodobnie co 75-80 lat. Przedstawiciele kultury trypolskiej używali licznych narzędzi krzemiennych, kamiennych, kościanych, rogowych i miedzianych. Z późniejszego okresu istnienia tej kultury znane są przedmioty z miedzi i złota, oraz skarby miedzianych narzędzi i broni. Wiele wyrobów miedzianych występuje w znaleziskach gromadnych (skarbach), liczących nawet ponad 800 przedmiotów, z których większość była importowana z obszaru kultur bałkańskich. Do charakterystycznych wytworów należy przede wszystkim ceramika malowana w bardzo rozbudowane wzory (malowane mineralnymi barwnikami czarnym, czerwonym i białym na jaskrawo czerwonożółtym tle), ceramiczne modele krzeseł, san, narzędzi czy domów, figurki antropomorficzne i zoomorficzne, miedziane siekiery. Pochówki kultury trypolskiej to bogato wyposażone groby szkieletowe, niekiedy zbiorowe (choć liczba znanych grobów jest dość ograniczona). Kultura trypolska powstała na podłożu neolitycznych kultur bałkańskich (Starčevo-Körös-Criş i Vinča) z udziałem wpływów kultury bugo-dniestrzańskiej i kultury ceramiki wstęgowej rytej. W okresie 4000-3500 lat przed Chr. osadnictwo kultury trypolskiej rozprzestrzeniło się od Transylwanii aż po Dniepr. Powstały wtedy największe osady  i rozwinęła się pozarolnicza wytwórczość. Kultura trypolska upadła na skutek niekorzystnych zmian klimatycznych u progu okresu subborealnego i migracji koczowniczych ludów ze stepu  nadczarnomorskiego. W późnej fazie egzystencji na terytorium kultury trypolskiej przenikali koczownicy ze stepu, z kręgu kultury grobów jamowych (wiązanymi przez niektórych badaczy z ludnością indoeuropejską), którzy dysponowali technologiami metalurgicznymi i udomowionymi końmi.

kultura trzciniecka – (1900/1700-1100/1000 przed Chr.) kultura archeologiczna wczesnej i środkowej epoki brązu rozwijająca się na obszarach od doliny Warty i Wisły po dorzecze środkowego Dniepru. Nazwa pochodzi od miejscowości Trzciniec koło Opola Lubelskiego, a wprowadził ją do obiegu naukowego prof. Józef Kostrzewski w 1930 roku. Była to kultura strefy leśnej środkowowschodniej Europy, która wchodziła w skład tzw. trzciniecko-komarowsko-sośnickiego zespołu kultur (zwanego też trzcinieckim kręgiem kulturowym). Jej gospodarka była mieszanką rolnictwa i hodowli bydła oraz świń. Widoczny był wzrost znaczenia chowu typu pasterskiego. Osady były zazwyczaj małe i składały się z słupowych budynków naziemnych, bądź ziemianek. Na lessowych płaskowyżach Małopolski wznoszono osiedla stałe. Wznoszono także sezonowe osady i krótkotrwałe obozowiska. W kulturze trzcinieckiej zmarłych grzebano w bardzo różnorodny sposób: w prostych jamach, kurhanami, niekiedy w grobach zbiorowych. Budowano także tzw. domy zmarłych, przypominające chaty mieszkalne (były one charakterystyczne także dla innych kultur europejskiej epoki brązu). Zdarzały się pochówki ciałopalne. Wiele kurhanów kultury trzcinieckiej zostało odkrytych w okolicach Sandomierza. Charakterystyczne zabytki kultury trzcinieckiej to: naczynia o profilu esowatym o pogrubionych i ukośnie ściętych na zewnątrz krawędziach, zdobione ornamentem pasmowym, rytym, zbliżonym do ornamentu kultury ceramiki sznurowej, narzędzia krzemienne wytwarzane techniką łupania i gładzenia (drapacze, noże, sierpy, rozcieracze, grociki, toporki, siekierki, wióry), zawieszki z muszli, szpile i szydła kościane, brązowe bransolety spiralne, wielozwojowe, naramienniki i pierścionki z tarczkami, siekierki i groty oszczepów, diademy, ozdoby srebrne i złote. Przedmioty brązowe, znajdowane głownie w skarbach, pochodziły z importu. W grobie pod kurhanem w Dacharzowie koło Sandomierza został znaleziony paciorek z niebieskiego szkła, importowany z Grecji, z terytorium kultury mykeńskiej. Kultura trzciniecka podlegała silnym wpływom kręgu kultur mogiłowych z zachodu. Powstała ze zlania się tradycji kultury ceramiki sznurowej i kultur wschodnioeuropejskiej strefy leśnej. Jej pierwsze przyczółki były enklawami na terytorium kultury mierzanowickiej. Rozwijała się ona aż końca starszej epoki brązu, kiedy to położyła jej kres ekspansja kultur pól popielnicowych. Niektórzy badacze identyfikują ludność trzciniecko-komarowsko-sośnickiego zespołu kultur z Proto-Słowianami.

kultura unietycka – (2400/2300-1700/1550 przed Chr.) kultura archeologiczna wczesnej epoki brązu, obejmująca swym zasięgiem obszar dorzecza Morawy, górnej i środkowej Łaby oraz górnej i środkowej Odry na Morawach, Czechach, w Niemczech i na Słowacji. Jej nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego Únětice, położonego koło Pragi w Czechach. Na ziemiach polskich występowała na obszarze Śląska, Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej, Pomorza i Kujaw. Charakterystyczne dla niej były osady otwarte i wyżynne, trudno dostępne o charakterze obronnym. Najpopularniejsze były drewniane domy o konstrukcji słupowej. Podstawą gospodarki było rolnictwo i hodowla zwierząt (w tym koni). Z obszaru kultury unietyckiej znane są płaskie groby szkieletowe, w których często chowano zmarłych wraz z przedmiotami brązowymi i miedzianymi (ozdobami, bronią) w trumnach z kłód drewnianych lub w obstawach kamiennych. Istniały także bogate („książęce”) grobowce w kurhanach z kamiennym jądrem otaczającym komorę grobową (takie jak np. kurhan w Łękach Małych w Wielkopolsce). Były one bardzo bogato wyposażone w przedmioty miedziane, brązowe i złote. Elity kultury unietyckiej bogaciły się dzięki położeniu na transeuropejskim szlaku, prowadzącym z południowych Bałkanów, wybrzeży śródziemnomorskich i doliny Dunaju do Morza Bałtyckiego i Skandynawii. Tą drogą docierały na południe, do regionu egejskiego wyroby bursztynowe (a także ozdoby brązowe), a na północ przedmioty z brązu. Kultura unietycka utrzymywała także kontakty handlowe z kulturą Wessex w Anglii i z Irlandią. Charakterystyczne wyroby brązowe kultury unietyckiej to siekierki, sztylety, berła sztyletowe, sztylety, halabardy, bransolety, naszyjniki, nagolenniki. Do przewodnich form ceramiki tej kultury zaliczają się naczynia ostro profilowane, czernione, cienkościenne, z tulipanowato rozchylonym wylewem. Kultura unietycka uformowała się w dorzeczu Odry i Łaby na skutek migracji ludności z doliny środkowego Dunaju , która napływała tu przez Morawy, Czechy i Kotlinę Kłodzką. Uformowała się ona na podłożu starszych kultur: pucharów dzwonowatych i ceramiki sznurowej. Niektórzy badacze wiążą kulturę unietycką z północno-zachodnią grupą języków indoeuropejskich. Miała ona niezaprzeczalny wpływ na kulturowy obraz Europy na przełomie III i II tys. przed Chr., głównie dzięki prowadzonej wymianie handlowej. Jej wpływy na inne kultury wczesnobrązowej Europy i powiązania z rozwiniętymi cywilizacjami ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego są dobrze widoczne.

kultura wieterzowska – (1950-1700 przed Chr.) kultura archeologiczna wczesnej epoki brązu, rozwijająca się na środkowych i południowych Morawach oraz w części Dolnej Austrii. Nazwa pochodzi od czeskiej miejscowości Věteřov, położonej na Morawach. Podstawę jej gospodarki stanowiło rolnictwo (pszenica, proso), oraz hodowla udomowionych zwierząt (świń, bydła, kóz i koni). Znana jest z obronnych osad na wzniesieniach, otoczonych wałami kamiennymi lub ziemnymi, palisadami i fosami. W osadach wznoszono chaty o konstrukcji słupowej oraz tzw. długie domy. Zmarłych chowano w obrębie osad, w jamach odpadkowych, lub dużych naczyniach. Zdarzały się pochówki ciałopalne. Charakterystyczne dla kultury wieterzowskiej wyroby to ceramika (garnki jajowate, kubki, dzbanki, misy, naczynia wazowate, czerpaki) i przedmioty brązowe (siekierki, dłuta, szydła, sztylety, ozdoby), a także liczne wyroby z rogu i kości (szydła, dłuta, gładziki, kopaczki, motyki, radła). Produkowano tez narzędzia krzemienne. Używano także paciorków szklanych i bursztynowych. Kultura wieterzowska powstała w wyniku ekspansji luności kultury madziarowskiej na tereny uprzednio zajmowane przez kulturę unietycką. Kultura wieterzowska zanikła wskutek rozprzestrzenienia się kultury mogiłowej.

kultura złocka – (2800-2500 przed Chr.) kultura archeologiczna z okresu późnego neolitu rozwijająca się na obszarze Wyżyny Sandomierskiej. Nazwa pochodzi od miejscowości Złota, położonej w powiecie sandomierskim. Jej gospodarka opierała się na uprawie roli, hodowli zwierząt i pośrednictwie w wymianie różnych surowców. Kultura złocka znana jest głównie ze znalezisk grobów. Charakterystyczne są dla niej bogato wyposażone groby niszowe wykładane kamiennymi płytami. ze zbiorowymi pochówkami (od 2 do 8 osób). Groby były używane przez długie okresy, podczas których składano w nich kolejnych zmarłych. W grobach obok licznych naczyń ceramicznych spotyka się narzędzia krzemienne, narzędzia z kości i rogu, ozdoby z bursztynu, muszli, kości (np. paciorki, zawieszki) oraz kości zwierzęce. Do typowych form różnorodnej ceramiki należą przede wszystkim szerokootworowe misy z ząbkowaną krawędzią, kubki z uchami, kuliste amfory z cylindryczną szyją zdobione najczęściej motywem odciskowego faliście sznura, pasami pionowych lub poziomych stempelków. Kultura złocka powstała na skutek zmieszania elementów różnych późnoneolitycznych i eneolitycznych  kultur: kultury ceramiki sznurowej (wczesne topory, amfory i puchary zdobione odciskiem sznura), kultury amfor kulistych (siekiery i ozdoby bursztynowe) i kultury badeńskiej. Twórcami kultury złockiej byli przedstawiciele nomadycznej ludność kultury ceramiki sznurowej, która połączyła się z miejscową osiadłą populacją.

kurhan – (tur. kurgan – gród, ogród; tumulus) okrągły, stożkowaty lub podłużny nasyp ziemny lub kamienno-ziemny kryjący pojedyncze lub wielokrotne pochówki. Niektóre kurhany posiadały zbudowany z kamienie rdzeń (tzw. jądro) i kamienny płaszcz. W neolicie kurhany usypywane na terenie Europy kryły zwykle drewnianą, bądź kamienną (megalityczną) komorę grobową. W epoce brązu dużo częściej występowały małe, okrągłe kurhany, pod którymi umieszczano pochówki pojedynczych osób, często z bogatymi darami grobowymi. Zdarzało się, że w kurhan były wkopywane kolejne jamy grobowe. Kurhany były charakterystyczną formą pochówku w starszej epoce brązu, w tzw. kręgu kultur mogiłowych (ok. 1600-1300 przed Chr.), który funkcjonował w Centralnej Europie. Kurhany były bardzo szeroko stosowaną formą pochówku w kulturach stepu nadczarnomorskiego i eurazjatyckiego od eneolitu do epoki żelaza (ich najlepiej znanym przykładem są kurhany scytyjskie zawierające oprócz ciał pochowanych osób nieraz bardzo bogate wyposażenie). Występujące w Polsce kurhany są związane z kulturami neolitycznymi i eneolitycznymi (kultura ceramiki sznurowej,), kulturami epoki brązu (kultura unietycka, kultura trzciniecka i przedłużycka, kultura łużycka), a także w epoce żelaza (kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, kultura wielbarska) i we wczesnym średniowieczu. Najbardziej znanymi przykładami kurhanów z obszaru ziem polskich są kurhany w Miernowie i Czarnocinie na południu woj. Świętokrzyskiego, cmentarzysko jaćwieskie na terenie osiedla Szwajcaria w Suwałkach (woj. podlaskie), cmentarzysko kurhanowe w Węsiorach (woj. pomorskie).

kwarc – (niem. Quarz – twardy) minerał stanowiący polimorficzną odmianę krzemionki (SiO₂), pod względem strukturalnych zaliczany do krzemianów przestrzennych. W przyrodzie występuje niemal wyłącznie kwarc niskotemperaturowy. Charakteryzuje się dużą liczbą odmian i różnorodnością barw: od bezbarwnej (kryształ górski), poprzez odmiany żółte (cytryn), fioletowe (ametyst), różowe (kwarc różowy), po szare, brunatne lub czarne (kwarc dymny, morion). Występuje w odmianach skrytokrystalicznych (chalcedon, krzemień, jaspis). Jest jednym z najpospolitszych minerałów skorupy ziemskiej i stanowi ok. 12% jej masy. Współwystępuje prawie ze wszystkimi minerałami i jest obecny w większości środowisk geologicznych: w skałach magmowych, obojętnych i kwaśnych, w pegmatytach, utworach hydrotermalnych i okruchowych skałach osadowych. (w piaskach i piaskowcach).i metamorficznych kwarcytach. W pradziejach kwarc służył niekiedy do wyrobu narzędzi. Jest znajdowany w megalitycznych grobach korytarzowych z zachodniej Europy. W starożytności różne odmiany kwarcu były używane do wyrobu biżuterii. Współcześnie kwarc stosowany jest w przemyśle szklarskim, ceramicznym, w metalurgii (żelazokrzem),  optyce (wyrób soczewek, pryzmatów), w jubilerstwie, w elektronice.

kwarcyt – skała metamorficzna lub osadowa, twarda i zwięzła, złożona głównie z pozazębianych ziaren kwarcu. Kwarcyt metamorficzny powstaje z piaskowca w wyniku przeobrażeń regionalnych. Kwarcyt osadowy jest zbudowany z ziaren kwarcu scementowanych spoiwem kwarcowym, chalcedonowym lub opalowym. Kwarcyt stanowi produkt przeobrażenia (rekrystalizacji) piaskowców o spoiwie krzemionkowym. Składa się w większości z kwarcu oraz pewnej domieszki innych minerałów. Kwarcyty występują w Polsce w Sudetach i w Górach Świętokrzyskich. W epoce kamienia, były obok krzemieni, używane do wytwarzania narzędzi. Są używane jako materiał drogowy i budowlany, do wyrobu materiałów ogniotrwałych i kwasoodpornych. Już od okresu paleolitu z kwarcytu wykonywano niektóre cięższe narzędzia (np. narzędzia kultury olduwajskiej, czy pięściaki aszelskie).

labrys – (gr. λάβρυς [labrys] – topór, podwójny topór, słowo pochodzenia lidyjskiego, lub być może minojskiego) topór o podwójnym ostrzu, znany z kręgu starożytnych cywilizacji wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Służył jako broń lub narzędzie i znany był również jako charakterystyczny symbol religijny. Labrys składa się z dwóch obuchów w kształcie zaostrzonego klina i styliska z twardego drewna, metalu lub innego materiału. W podwójnym obuchu wykonany jest otwór równoległy do ostrza (najczęściej o przekroju prostokątnym), w którym za pomocą klina mocowane jest stylisko. W neolicie symbol podwójnego topora używany był w anatolijskiej osadzie Çatalhöyük i na naczyniach kultury bukowogórskiej z Rumunii. W epoce brązu używany był na Bliskim Wschodzie i na Krecie. Z Krety znane są przykłady podwójnych toporów, takich jak pochodzący z II tys. przed Chr. brązowy labrys z Arkalochori, pokryty inskrypcją sporządzoną w piśmie linearnym A, czy małe złote labrysy wotywne znajdowane na różnych minojskich stanowiskach z okresu nowych pałaców (1600-1450 przed Chr.). Przedstawiania labrysów pojawiają się na minojskich pieczęciach, ceramice i malowidłach. Na Bliskim Wschodzie wiązano go z bóstwami burzy i błyskawicy, a na Krecie z boginiami. Słowo labrys występuje prawdopodobnie w tekstach mykeńskiego pisma linearnego B. W mitologii greckiej był wiązany królem Attyki Tezeuszem i z Zeusem Labrandeusem, czczonym w Karii na wybrzeżu Azji Mniejszej. Motyw labrysu występuje na monetach satrapów z karyjskiego miasta Labraunda, a także na srebrnych monetach perskiego satrapy Karii Idrieusa z IV w. przed Chr., oraz na monetach trackich i małoazjatyckich z okresu klasycznego i z czasów Cesarstwa Rzymskiego. W mitologii rzymskiej był bronią wiązaną z Amazonkami. Pojawiał się na przedstawieniach mitologicznych (mozaikach, płaskorzeźbach) związanych z mitem o Amazonkach. W czasach nowożytnych labrys stał się jednym z symboli autorytarnego reżymu greckiego premiera, generała Ioannisa Metaxasa (1871-1941), oraz marionetkowego francuskiego Państwa Vichy (1940-1944) w czasie II wojny światowej.

lej poszybowy – (pol. lej – duże, stożkowate zagłębienie) zagłębienie w ziemi kształcie leja, okrągłego otworu, pozostające na miejscu, gdzie znajduje się zasypany lub częściowo zasypany szyb górniczy. Powstaje na skutek zasypania szybu ziemią i materiałem z hałdy, oraz obsuwania się ścian szybu. Jest on jedną z najczęściej spotykanych pozostałości dawnego górnictwa, w tym neolitycznego górnictwa krzemienia.

lejek krasowy – (lej krasowy, wertep krasowy) forma rzeźby krasowej w formie obniżenia bezodpływowego o kolistym lub owalnym kształcie. Leje powstają w wyniku wnikania wód powierzchniowych w głąb masywu zbudowanego w większości przypadków ze skał węglanowych (np. wapienia, dolomitu, kredy piszącej) lub solnych, gipsu i anhydrytu. Niektóre z nich tworzą się także wskutek zapadnięcia się podziemnych stropów jaskiń. Skały w miejscu powstania leja krasowego są zwykle silnie spękane i słabo związane, ulegają zatem łatwemu rozpuszczeniu i usunięciu przez płynącą wodę. Stopniowo kolejne partie skały ulegają rozpuszczeniu, a lej pogłębia się i rozrasta na boki. Zbocza leja są zwykle łagodnie nachylone, a dno jest nieckowate. Zbocza mogą być w sprzyjających warunkach porośnięte trawą lub drzewami. Na dnie lejów powstają często okresowe lub stałe zbiorniki wodne. W Polsce leje krasowe występują na Wyżynie Lubelskiej, Polesiu, w Górach Świętokrzyskich, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.

less – (glina nawiana, utwór lessowaty; niem. Löss – luźna gleba) okruchowa skała osadowa pochodzenia eolicznego (powstała na skutek erozji wiatrowej) o barwie żółtej, szarożółtej lub rdzawożółtej, porowata. Osadzana głównie przez wiatry wiejące na przedpolu lądolodu, oraz na obszarach pustynnych. Składa się z ziaren kwarcowych, podrzędnie z minerałów ilastych, niekiedy zawiera konkrecje węglanowe (tzw. kukiełki lessowe). Less stanowi podłoże żyznych, doskonałych pod względem rolniczym gleb nie wymagających nawożenia i dobrze magazynujących wodę (przede wszystkim czarnoziemów, a także gleb brunatnoziemnych, płowych i brunatnych). Jego podatność na erozję powoduje tworzenie się specyficznych form krajobrazu (np. wąwozów lessowych). Less zajmuje olbrzymie obszary w Azji (zwłaszcza w Chinach, gdzie pokłady jego osiągają grubość do 600 m, Mongolii, Turkiestanie), Ameryce Północnej i Południowej oraz w Środkowej i Wschodniej Europie. W Polsce występuje na Wyżynie Sandomierskiej, Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Małopolskiej Niziny Śląskiej, na Wzgórzach Trzebnickich, Podkarpaciu, Pogórzu Karpackim, Roztoczu Zachodnim i Środkowym, na Wyżynie Głubczyckiej i na Przedgórzu Sudeckim. W paleolicie na terenach pokrytych lessem rosła bujniejsza roślinność, którą  karmiły się zwierzęta, będące obiektem polowań paleolitycznych łowców. Obszary lessowe już od neolitu były terenami osadnictwa ludów rolniczych (np. ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej w Europie Środkowej, czy kultury Jangszao na Płaskowyżu Lessowym w Chinach). Gleby wykształcone na lessach były bardzo żyzne i stosunkowo łatwe do uprawy z pomocą instrumentarium, którym dysponowali neolityczni rolnicy. Erozja gleb w czasie holocenu spowodowała pogrzebanie wielu stanowisk archeologicznych pod przemieszczonymi osadami lessowymi, co pozytywnie wpłynęło na stan ich zachowania. W niektórych regionach less służył jako materiał budowlany (np. w Chinach, czy w południowo-zachodniej części Stanów Zjednoczonych Ameryki).

LIDAR – (ang. Light Detection and Ranging – wykrywanie i pomiar odległości światłem) urządzenie służące do wykrywania obiektów i pomiaru odległości od nich za pomocą impulsów świetlnych. Jest to urządzenie działające na podobnej zasadzie jak radar, ale wykorzystujące światło lasera zamiast mikrofal. Impulsy światła wytwarzane przez laser rozpraszają się na obiektach znajdujących się w przestrzeni. Część rozproszonego światła  jest wychwytywana przez umieszczony w odbiorniku optycznym teleskop i kierowana do fotodetektora. Sygnał z fotodetektora jest analizowany za pomocą układów cyfrowych. LIDAR jest niezależny od warunków oświetleniowych i pogodowych, charakteryzuje się także dużą dokładnością i krótkim czasem opracowywania danych. LIDAR znajduje zastosowanie m. in. w technice wojskowej, w badaniach atmosfery, w astronomii, w meteorologii i w badaniach geograficznych, przy sporządzaniu map terenu, projektowaniu przebiegu tras drogowych, kolejowych, rurociągów. LIDAR jest używany także w archeologii, szczególnie do wykrywania i weryfikacji stanowisk archeologicznych z powietrza. Dzięki niemu można wykrywać wiele różnych rodzajów obiektów: grodziska, fosy, fortalicje, osady, kurhany, okopy i in. Można sporządzać mapy dawnych, pradziejowych i historycznych krajobrazów. Za jego pomocą można także prowadzić badania i wykrywać obiekty na obszarach zalesionych.

lotnicze skanowanie laserowe – (ALS – ang. Airborne Laser Scanning) jest to system teledetekcyjny polegający na rejestracji promieni odbitych od powierzchni terenu i koron drzew z użyciem wiązki promieni światła (lasera) wysyłanego z pułapu lotniczego (ok. 300–800 m). Zasada działania skanowania laserowego jest oparta na wyznaczeniu odległości od skanera do badanej powierzchni obiektu przez pomiar czasu upływającego między wysłaniem a odbiorem pojedynczego impulsu lasera. Metoda ta pozwala na zapis powierzchni terenu w postaci chmury punktów stanowiącej reprezentację terenu. W wyniku pomiaru otrzymuje się bardzo dokładny model powierzchni ziemi. System lotniczego skanowania laserowego jest złożony z dwóch segmentów: naziemnego i lotniczego. Jest to metoda niezależna od warunków atmosferycznych, która może być stosowana także w nocy. Laser przenika przez pokrywę roślinną i daje dokładny obraz skanowanego terenu. Metodę ALS stosuje się m. in. w leśnictwie (do zliczania drzew), w geografii i geodezji, przy wykonywaniu map i planów, w projektowaniu i monitorowaniu obiektów. W archeologii ta metody służy do wykrywania nieznanych stanowisk archeologicznych i pozostałości dawnej działalności człowieka, oraz do rozpoznawania elementów dawnego środowiska i krajobrazu. Stosuje się go zarówna na obszarach dobrze przebadanych, jak i na tych dotąd pomijanych (szczególnie na terenach zalesionych). Dzięki niemu możliwe jest także monitorowanie stanowisk archeologicznych i odpowiednio wczesne dostrzeganie zagrożeń dziedzictwa archeologicznego.

liściak – (prasłow. *listьje – liście, listowie) narzędzie krzemienne (bądź z innego rodzaju podobnej skały) wykonywane z wiórów lub smuklejszych odłupków, posiadające trzonek uformowany retuszem przykrawędnym, zaś dolną stronę trzonka pokrytą retuszem powierzchniowym. Liściaki to specjalnie przygotowane drobne wiórki krzemienne z wyodrębnionym trzonkiem, służące jako groty strzał. Były one charakterystyczne dla tzw. kultur liściakowych lub inaczej z ostrzami trzoneczkowatymi. Jest to specyficzna odmiana ostrza trzoneczkowatego ze słabo wyodrębnionym trzonkiem. Liściaki są charakterystyczne dla paleolitycznej kultury świderskiej. Ich początków można się doszukać w młodszej fazie górnego paleolitu, ale najbardziej ich produkcja rozwinęła się w paleolicie schyłkowym. W zależności od rozmiarów, techniki wykonania i proporcji wyróżnia się wiele typów liściaków (dwukątowe, gwoździowate, i in.). Liściaki były używane w kulturach starszej epoki kamienia w Europie, oraz w Ameryce Północnej i Południowej.

ławica – (prasłow. *lava – gruba deska do siedzenia; niem. Sandbang – ławica rzeczna) w geologii warstwa lub zespół warstw wchodzący w skład skał osadowych (lub innych skał), wyraźnie wyodrębniający się od warstw sąsiednich. Składa się z warstw wyraźnie różniących się od otoczenia barwą lub strukturą i jest wyraźnie oddzielona od góry i dołu równoległymi płaszczyznami.

łuczywo – (praind. *leuq- – białość, światło, płomień; rus. łucz – światło, płomień) fragment smolistego, żywicznego drewna, używanego w pradziejach i w czasach historycznych do oświetlania podtrzymywania ognia. Wykonywano je z najczęściej z suchych drzew iglastych nasyconych żywicą (tzw. szczap żywicznych), choć na niektórych obszarach używano do tego celu brzozy, a niekiedy także leszczyny, buku, grabu, cisu, olchy i osiki. Później z łuczywa wykształciła się pochodnia, tzn. łuczywo obłożone na jednym końcu suchym chrustem, sitowiem albo owinięte pasmami łatwopalnych włókien. W wyrobiskach kopalń w Krzemionkach znaleziono łuczywo wykonane z drewna sosnowego, oraz liczne węgle drzewne, co wskazuje na użycie tych przedmiotów do oświetlania kopalń. Na ziemiach polskich używano łuczywa wetkniętego w szparę ściany, odrzwia, lub rysę w piecu do oświetlania izb mieszkalnych jeszcze w końcu XIX wieku.

łuk refleksyjny – (prasłow. *lǫkъ – zgięty, łuk) odmiana łuku krzywego o skomplikowanej konstrukcji i mocno zakrzywionym, wybrzuszonym łęczysku. Łęczysko łuku refleksyjnego było wykonane z warstw rogu (część wewnętrzna), drewna (część środkowa) i ścięgien (część zewnętrzna) spajanych organicznym klejem. Tworzyło dwa wygięte, elastyczne ramiona. Łuk refleksyjny mógł być krótszy od łuku prostego, a przy tej samej sile naciągu mógł wystrzeliwać strzały szybciej i na większą odległość. Przed założeniem cięciwy ramiona łuku były nachylone w kierunku strzału, a po jej założeniu – w kierunku przeciwnym. Przy oddawaniu strzału wykorzystywano energię nagromadzoną w łuczysku i sprężystość cięciwy. Siła penetracji strzał wystrzelonych z łuku refleksyjnego była znacznie większa, niż strzał wypuszczonych z łuku prostego. Proces wykonywania łuku refleksyjnego był skomplikowany i długotrwały. Łuk refleksyjny charakteryzował się mniejszymi rozmiarami i większą energią niż łuk prosty. Nadają się szczególnie do strzelania z grzbietu końskiego lub z wozu bojowego, były więc popularne wśród konnych wojowników, zwłaszcza nomadów ze stepu eurazjatyckiego (Kimmerów, Scytów, Sarmatów, Partów, Hunów i in.). Jego zasięg mógł wynosić od 500 do 700 metrów. Najwcześniej łuki kompozytowe były używane w IV i III tys. przed Chr. na obszarze Mezopotamii i Elamu (zachodniego Iranu). Używali ich także najprawdopodobniej stepowi koczownicy związani z kulturami epoki brązu z obszaru stepu Eurazji (kultura Sintaszta, kultura Andronowo, kultura grobów zrębowych). Refleksyjne łuki kompozytowe zostały znalezione m. in. w grobowcu egipskiego faraona Tutanchamona z XIV w. przed Chr. Używali ich przede wszystkim wojownicy walczący z rydwanów, a później z koni. Pozostawały one na wyposażeniu starożytnych armii miast-państw sumeryjskich, Babilonii, Egiptu, Hetytów, Asyrii, Medów i Persji Achemenidów. W I tys. przed Chr. właściwości łuku refleksyjnego umożliwiały jeźdźcom użycie taktyki tzw. partyjskiego strzału, polegającej na strzelaniu przez ramię do tyłu w kierunku przeciwnika. Tej taktyce zawdzięczały swoja przewagę oddziały jazdy partyjskiej odnoszące tryumfy w licznych bitwach (np. w 53 r. przed Chr. pod Carrhae w północnej Mezopotamii, przeciwko rzymskim wojskom triumwira Marka Licyniusza Krassusa). Używały ich koczownicze ludy tureckie (uralo-ałtajskie) ze stepu eurazjatyckiego: Hunowie, Awarowie, Hetalici, Turkuci, Pieczyngowie, Mongołowie, Tatarzy. Na ziemiach polskich łuk refleksyjny pojawił się najprawdopodobniej dopiero we wczesnej epoce żelaza, wraz z koczownikami ze stepu pontyjskiego (Scytami), którzy penetrowali dorzecze Wisły i Odry. W Jakuszowicach w woj. świętokrzyskim odkryto w grobie z okresu wędrówek ludów złote okładziny ceremonialnego łuku refleksyjnego, który służył za symboliczne insygnium władzy i oznakę prestiżu. Łuków refleksyjnych używali Tatarzy w średniowieczu i okresie nowożytnym, a także żołnierze wojsk Imperium Osmańskiego. Łuk refleksyjny stanowił integralny element uzbrojenia jazdy pancernej w czasach Pierwszej Rzeczpospolitej (XVII-XVIII w.). Aż do początków XX wieku łuków refleksyjnych jako oznaki statusu używali oficerowie cesarskiej armii chińskiej.

łuska – (wiór łuszczkowy; prasłow. *luska – łuska, łupina) rodzaj wióra krzemiennego powstający z grubych odpadków surowca, fragmentów rdzeni oraz rdzeni zepsutych lub zużytych, drobnych otoczaków krzemiennych w czasie ich obróbki. Łuska stanowi odpad produkcji krzemieniarskiej. Podczas wytwarzania narzędzia krzemiennego i uderzania w surowiec lub półsurowiec tłukiem odpadały od niego łuski. Ich kształt jest przypadkowy, a podstawa zwykle zniszczona, strony dolna i górna nierówne, pokryte gęsto falami. Łuski były niekiedy używane do wytwarzania narzędzi krzemiennych.

łuskanie – technika obróbki krzemienia (retuszu) polegająca na uderzaniu lub nacisku rdzenia, bądź narzędzia krzemiennego w celu oddzielenia od niego niewielkich wiórków zwanych łuskami. Stosuje się ją w celu uzyskania odpowiedniej krawędzi pracującej narzędzia (np. drapiska drapacza).

łuszczenie – (l. poj. łuszczeń) rodzaj niewielkich rdzeni krzemiennych o piętach krawędziowych, eksploatowanych przy użyciu twardej podstawki. Uderzając twardym tłuczkiem w jedną z pięt (tzw. biegunów) łuszczenia opartego na podstawce powodowanie oddzielanie płaskich odłupków zwanych łuszczkami. Najczęściej uzyskiwano za jednym uderzeniem dwie łuszczki oddzielające się z przeciwległych stron rdzenia. Ta technika była stosowana od paleolitu środkowego, a także później, jeszcze w mezolicie.

majdan – (pers. meydan – zamknięty, czworoboczny obszar) nazwa placu we wsi, grodzie, warowni, obozie wojskowym, lub na podgrodziu. Majdan oznacza plac, rynek, dziedziniec, na który zbierają się ludzie w pewnym celu. W znaczeniu potocznym oznacza podwórze lub dziedziniec. Mianem majdanu określano także miejsce służące wypalaniu węgla drzewnego lub obróbce drewna w lesie.

materiał abrazyjny – (łac. abrasio – zeskrobywanie) materiał skalny powstały w wyniku procesu abrazji, czyli niszczenia skał podłoża i okruchów skalnych przez wodę, lód, wiatr, oraz wskutek tarcia o podłoże i wzajemnie o siebie. Materiał abrazyjny to także materiał powodujący niszczenie skał w procesie abrazji. Tym terminem określa się także specjalnie przygotowane materiały ścierne.

megality – (gr. μέγας [megas] – wielki, λίθος [lithos]– kamień) budowle wznoszone z nieobrobionych (lub obrobionych z grubsza) kamiennych bloków dużych rozmiarów, łączonych bez użycia zaprawy, czy innego spoiwa. Niektóre megality są samotnymi głazami ustawionymi w terenie, inne zaś, złożonymi konstrukcjami lub ugrupowaniami głazów. Wśród budowli megalitycznych zwykle wyróżnia się: menhiry – pionowo stojące, samotne głazy, aleje menhirów, dolmeny – konstrukcje składające się z kilku pionowo ustawionych kamiennych płyt nakrytych jednym blokiem, kromlechy – kręgi zbudowane z pionowych kamieni, oraz grobowce korytarzowe, galeriowe skrzynkowe i kamienno-ziemne. Budowle megalityczne pełniły funkcję grobowców, miejsc kultu religijnego, miejsc upamiętniania. Wiele z nich związanych było z obserwacjami astronomicznymi. Najstarszymi budowlami megalitycznymi są świątynie z Göbekli Tepe ze wschodniej Turcji, wzniesione w okresie neolitu preceramicznego (ok. 9500 lat przed Chr.). Około 7000 lat przed Chr. w Atlit Yam na wybrzeżu Izraela wzniesiono krąg kamienny, który dziś znajduje się pod wodą. Przykładem budowli megalitycznej może być także krąg kamienny Nabta Playa w Egipcie, wzniesiony około 7500 lat przed Chr. W Europie były budowane już od VII-VI tys. przed Chr., począwszy od terytorium dzisiejszej Portugalii. Pomiędzy V a III tys. przed Chr. Budowle megalityczne były wznoszone przede wszystkim w Zachodniej Europie, w krajach leżących wzdłuż wybrzeża Oceanu Atlantyckiego i Morza Północnego (Hiszpania, Portugalia, Francja, Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy, Holandia, Dania, Szwecja). Ważnym ośrodkiem budownictwa megalitycznego była śródziemnomorska wyspa Malta, na której od IV tys. przed Chr. budowano wielkie, kamienne świątynie. Kolejnym ośrodkiem budowli tego typu było wybrzeże hiszpańskiego regionu Almeria, gdzie wznoszono megalityczne twierdze (np. Los Millares) i fortyfikacje, a także grobowce. Wielki ośrodek budownictwa megalitycznego znajdował się w Bretanii, gdzie od V tys. przed Chr. wznoszono grobowce, aleje menhirów (Carnac) i inne budowle (dolmeny, grobowce korytarzowe). Niektóre z użytych do budowy kamieni miały ciężar nawet 350 ton. Jednym z najsłynniejszych monumentów megalitycznych jest wzniesiony na Równinie Salisbury kromlech Stonehenge. Budowano je w kilku fazach począwszy od ok. 3100 lat przed Chr. Ostania faza budowy została ukończona około 1600 lat przed Chr. Różne centra megalitycznego budownictwa w Europie powstawały niezależnie, a nie tak jak mówiły dawniejsze hipotezy, drogą dyfuzji i naśladownictwa obcych wzorców kulturowych. Wznoszenie megalitów było przedsięwzięciem wielkiej skali, rodzącym problemy natury technicznej i organizacyjnej, które udało się rozwiązać pradziejowym społeczeństwom. Dzięki eksperymentom archeologicznym udało się zrekonstruować część metod i technik stosowanych przy obróbce kamienia i budowie megalitów. Np. w 1979 roku w miejscowości Bougon w zachodniej Francji przeprowadzono eksperyment, w trakcie którego 32-tonowy kamienny blok został podniesiony do pionu przez 20 osób operujących drewnianymi dźwigniami. Podobne doświadczenia wykonywano z replikami głazów, które posłużyły do budowy monumentu Stonehenge. Okazało się, że umiejętność organizacji pracy dużych grup ludzi była w czasie budowy megalitów równie ważna, co umiejętności techniczne. W Polsce budowle megalityczne powstawały w IV-III tys. przed Chr. I związane są z kulturami pucharów lejkowatych i amfor kulistych. Do najlepiej znanych należą tzw. grobowce kujawskie (długie, ziemne kopce z kamienną obstawą) z Sarnowa i Wietrzychowic w woj. kujawsko-pomorskim i podobne budowle z Pomorza (Łupawa, okolice Dolic). Wznoszono także grobowce skrzyniowe złożone z dużych płyt kamiennych, a także grobowce drewniano-ziemne zwane megaksylonami (w Słonowicach w woj. świętokrzyskim). Budowle megalityczne pełniły cały szereg funkcji. Wiele z nich było grobowcami, w których dokonywano zbiorowych pochówków zmarłych członków społeczności. Wiele z nich pełniło prawdopodobnie funkcję znaczników terenu, udowadniających prawa jakiejś grupy ludzkiej do okolicznych gruntów.  Inne (zwłaszcza kromlechy i aleje menhirów) były miejscami kultu religijnego,. Stanowiły także sposób upamiętnienia ważnych wydarzeń i osób. Rozpowszechniony w pradziejach Europy system wierzeń i praktyk związanych z budowlami megalitycznymi jest nazywany przez archeologów i prehistoryków ideą megalityczną. Jej podstawowym wyrazem było wznoszenie budowli z wielkich głazów, a także kamiennych komór grobowych (np. w kulturze pucharów lejkowatych), oraz kultywowanie związanych z tym obrzędów związanych z pogrzebami i pośmiertnym kultem zmarłych. Idea megalityczna wiązała się z określonymi wyobrażeniami religijnymi i kosmologicznymi, które dziś można jedynie w przybliżeniu rekonstruować. Budownictwo megalityczne zaczęło zanikać w Europie u schyłku neolitu, kiedy to wiele społeczności przeszło na mobilny tryb życia z powodu niekorzystnych zmian klimatycznych na przełomie IV i III tys. przed Chr. i nie mogło już zapewnić środków koniecznych do budowy tak wielkich założeń. Megality różnego wieku występują także w Lewancie, na Malcie, Sycylii i Sardynii, na Kaukazie, w Afryce Północnej i w Etiopii, w Indiach, na Półwyspie Koreańskim, w północnych Chinach, w Azji Południowo- Wschodniej, oraz na wyspach Melanezji i Mikronezji. Na Sardynii tradycja budownictwa megalitycznego była kontynuowana jeszcze w epoce brązu. W okresie 1900-730 przed Chr. budowano tu potężne kamienne wieże zwane nuragami. Były to ufortyfikowane konstrukcje mieszkalne, bądź miejsca kultu. Megalityczne budowle powstawały w epoce brązu jeszcze na Półwyspie Iberyjskim i w Skandynawii. Ok. 1200 lat przed Chr. tradycja megalityczna w Europie i w basenie Morza Sródziemnego ostatecznie wygasła. W Indiach i we wschodniej Azji budowle megalityczne wznoszono jeszcze w I tys. przed Chr., w epoce żelaza. Współcześnie wśród niektórych grup etnicznych na indonezyjskich wyspach Nias (koło Sumatry), Celebes i Sumba praktykuje się jeszcze wznoszenie budowli megalitycznych i związane z tym obrzędy.

metoda elektrooporowa – (gr. μέθοδος [méthodos] – sposób badania; gr. ήλεκτρον [elektron] – bursztyn; słow. o(b)perti – oprzeć) geofizyczna metoda prospekcji archeologicznej i geologicznej, wykorzystująca zjawisko zróżnicowanego przewodnictwa prądu elektrycznego w różnych utworach geologicznych (tzn. w skałach i glebie).Opór elektryczny gruntu zależy od rodzaju gleby i skał, od ich zawartości, składu i wilgotności. Najważniejsze znaczenie ma tu wilgotność. Im jest większa, tym mniejszy jest opór elektryczny. Jeżeli w ziemi znajduje się obiekt o dużej oporności (np. mur kamienny), większość prądu płynie wokół niego, wytwarzając anomalię dodatnią wykrywaną przez przyrządy pomiarowe. Obiekty o niskiej oporności (np. wypełniska rowów, jam) tworzą anomalie ujemne. Badania metodą elektrooporową prowadzi się w terenie za pomocą elektrod wbijanych w ziemię w równej odległości od siebie i przepuszczaniu prądu elektrycznego przez grunt. Urządzenia pomiarowe pozwalają uzyskać odczyt, a za pomocą komputera można stworzyć mapę oporności gruntu i obraz obiektów znajdujących się pod ziemią. Metoda ta może być stosowana nawet w zamkniętych pomieszczeniach. Nie niszczy stanowisk archeologicznych (jest metoda niedestrukcyjną) i pozwala uwidaczniać obiekty ukryte warstwą ziemi. Dzięki niej można sporządzać plany obiektów znajdujących się pod ziemią. Jest ona jednak zależna od warunków klimatycznych.

metoda radarowa – (metoda georadarowa; ang. Radio Detection And Ranging – wykrywanie oraz wyznaczanie odległości za pomocą fal radiowych) geofizyczna metoda prospekcji geologicznej archeologicznej oparta na emitowaniu fal elektromagnetycznych o częstotliwości z zakresu krótkich do ultrakrótkich fal radiowych i rejestracji fal odbitych od warstw charakteryzujących się zmianami własności dielektrycznych. W praktyce polega to na przesuwaniu w terenie urządzenia nadawczo-odbiorczego fal elektromagnetycznych ze stałą prędkością wzdłuż wytyczonych linii. Wysyłane przez nadajnik fale załamują się przy zmianie ośrodków, są pochłaniane lub odbijane przez obiekty i warstwy. Szybkość fali przy przechodzeniu przez różne ośrodki ulega zmianom. Dzięki temu można uzyskać obraz przypominający przekrój geologiczny. Często jest on jednak mało czytelny, a wyniki trudne do interpretacji. Można jednak dzięki użyciu metody radarowej wykryć warstwowanie gruntów i skał, strukturę budowli, podziemne przeszkody i pustki, znaleziska archeologiczne, instalacje podziemne i inne obiekty. Końcowym efektem użycia tej metody są mapy i profile z zaznaczonymi przypuszczalnymi obiektami, które znajdują się pod poziomem gruntu.

metoda sejsmiczna – (gr. σεισμός [seismós] – trzęsienie) zapożyczona z geologii metoda prospekcji archeologicznej, polegająca na sztucznym wywoływaniu fal sejsmicznych i badaniu za pomocą sejsmografów czasu ich rozchodzenia się i odkształceń w różnych ośrodkach. Można dzięki niej zarejestrować ukryte w głębi ziemi obiekty, które stanowią przeszkodę dla rozchodzenia się fal (podziemne puste przestrzenie, uskoki, warstwy i obiekty różniące się gęstością od otoczenia). Fala sejsmiczna, wzbudzana przez uderzenia w grunt jest odbierana przez tzw. geofony sprzężone z sejsmografem. Wyniki pomiarów są prezentowane w postaci wykresu lub profili geologicznych. Metoda sejsmiczna dobrze sprawdza się w wykrywaniu i badaniu konstrukcji architektonicznych i stanowisk kopalnianych. Ma jednak pewne wady, które dość poważnie ograniczają zakres jej zastosowań. Interpretacja wyników sprawia spore trudności, a samą metodę trudno stosować wobec nawarstwień o dużej miąższości.

mezolit – (gr. μέσος [mesos] – środek, λίθος [lithos] – kamień) środkowy okres epoki kamienia, następujący po paleolicie i poprzedzający neolit. Pojęcie mezolitu jest rozumiane dwojako: jako okres w chronologii archeologicznej, oraz jako specyficzna formacja społeczno gospodarcza ludów zbieracko-łowieckich, która pojawiła się w okresie po ustąpieniu lądolodu na przełomie plejstocenu i holocenu. W tym pojęciu mezolit jawi się jako jedna z wielu adaptacji grup ludzkich żyjących na terenie Europy (i północnej Eurazji) do warunków, które nastały po epoce lodowcowej. Termin mezolit jest używany przede wszystkim w stosunku do kultur opartych na gospodarce przyswajającej i zamieszkujących Europę i część Azji w holocenie. Na Bliskim Wschodzie, w Afryce Północnej, w krajach śródziemnomorskich i na Kaukazie odpowiada mu termin epipaleolit. Mezolit rozpoczął się na przełomie plejstocenu i holocenu, a skończył się z wprowadzeniem gospodarki wytwórczej. Oznacza to, że jego datowanie na poszczególnych terenach jest bardzo zróżnicowane. W Europie początki mezolitu datuje się najogólniej na lata 9700-900 przed Chr. Jego konie  nastąpił wraz z przybyciem pierwszych ludów rolniczych w V tys. przed Chr., choć na wielu obszarach formacja mezolityczna utrzymała się o wiele dłużej (szczególnie we wschodniej Europie i na szerokich obszarach Azji). Na obszarze ziem polskich mezolit zamyka się w granicach 8000-5500/4500 lat przed Chr. Gospodarkę i życie codzienne ludzi mezolitu ukształtowały zmieniające się warunki środowiskowe wczesnego holocenu: zmiana klimatu na cieplejszy i wilgotniejszy, rozprzestrzenienie się lasów i stepów, wycofanie się lodowców kontynentalnych i górskich, oraz podniesienie się poziomu mórz. Na terenach europejskich, zwłaszcza w strefie nizin, gromady paleolityczne, zamieszkujące dotąd strefę plejstoceńskiej tundry lub lasotundry, musiały się przystosować do bytowania w zwartych formacjach leśnych wczesnego holocenu. Wypracowały nowe techniki sporządzania narzędzi i sposoby zdobywania pożywienia. Podstawę utrzymania stanowiły wyspecjalizowane łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo. Społeczeństwa bytujące w bogatych środowiskach (np. na terenach podmokłych i na wybrzeżach morskich) mogły się cieszyć obfitością pożywienia. Polowania traperskie prowadzone w małych grupach pozwalały lepiej wykorzystywać stada dzikich zwierząt. Rozwinęło się wyspecjalizowane rybołówstwo i zbieractwo morskich mięczaków. Charakterystyczną pozostałością kultur mezolitycznych bytujących na wybrzeżach Oceanu Atlantyckiego i Morza Bałtyckiego są śmietniska muszlowe. Pojawiły się nowe wynalazki, takie jak łuk i strzały, łodzie-dłubanki, sieci i haczyki rybackie. Charakterystyczne dla kultur mezolitu są zespoły krzemienne charakteryzują się znacznym udziałem zminiaturyzowanych i często zgeometryzowanych form narzędzi (tzw. zbrojniki mikrolityczne). Ustabilizowało się osadnictwo i pojawiły się obozowiska zasiedlane przez cały rok. Z uwagi na polepszający się klimat i obfitość naturalnych zasobów pożywienia wzrastała populacja kontynentu europejskiego. W środkowej i wschodniej Europie pojawiły się pierwsze otwarte cmentarzyska, co wskazuje na istnienie większych populacji i rozwiniętej struktury społecznej. W VI tys. przed Chr. większe cmentarzyska zaczęły powstawać także w kulturach mezolitycznych Zachodniej Europy. W kręgu północnoeuropejskich kultur mezolitu rozwijała sztuka, której przykładami mogą być wytwarzane z kości, bursztynu i rogu rzeźby i przedmioty ornamentowane. Nad zbiornikami wodnymi zaczęto wznosić pierwsze stałe konstrukcje, takie jak drewniane kładki ze Star Carr w Wielkiej Brytanii. Niektóre społeczności mezolityczne w Europie i w Azji posiadły pomiędzy VII a IV tys. przed Chr. umiejętność wytwarzania ceramiki. W mezolicie europejskim wydziela się 5 głównych zespołów kultur mezolitycznych (kręgów kulturowych): zachodnioeuropejski, północnoeuropejski, północno-wschodnioeuropejski, czarnomorski, śródziemnomorski. Na obszarze Polski główne kultury mezolityczne to: kultura komornicka, kultura chojnicko-pienkowska, kultura janisławicka, kultura kundajska. Termin mezolit jest zwykle odnoszony również do kultur zbieracko łowieckich na obszarze Azji, funkcjonujących poza centrami neolityzacji. W holocenie niektóre społeczności zamieszkujące w Azji Wschodniej zaczęły używać ceramiki, zatem na tamtych obszarach wydziela się formację zwaną mezolitem ceramicznym (np. kultura Jomon na Wyspach Japońskich). Termin mezolit wprowadził anglo-irlandzki archeolog Hodder Michael Westropp (1820-1885) w 1872 roku.

mezoregion – (mezoregion fizycznogeograficzny; gr. μέσος [mesos] – środek, łac. regio – kraina) pojęcie stosowane w badaniach geograficznych i przyrodniczych i oznaczające jednostkę podziału fizycznogeograficznego przestrzeni, obejmującą większy teren o zbliżonych cechach środowiskowych i krajobrazowych. W wielostopniowej regionalizacji (klasyfikacji regionów) mezoregion stanowi jednostkę niższego rzędu wchodzącą w skład makroregionu. Np. do makroregionu Wyżyny Kieleckiej należą m. in. mezoregion: Garb Gielniowski, Płaskowyż Suchedniowski. Jest to zwarty obszar zamknięty granicą naturalną odróżniający się od terenów sąsiednich zespołem cech przyrodniczych i położeniem geograficznym. W Polsce wyróżnia się obecnie 344 mezoregiony. Są to np.: Przedgórze Iłżeckie, Wyżyna Sandomierska, Małopolski Przełom Wisły.

miał – (pol. miałki – płytki, drobny) ogólne określenie drobnych cząstek niektórych substancji stałych, np. wapienia, węgla kamiennego. Mianem miału określa się w najogólniejszym sensie drobne cząsteczki jakiegoś materiału, drobno pokruszoną, drobno roztartą substancję stałą.

miąższość – (prasłow. *męzь – mięsień, miąższ) pojęcie oznaczające grubość warstwy (geologicznej lub archeologicznej), a kompleksu warstw lub innych struktur geologicznych (lub archeologicznych), mierzona prostopadle pomiędzy stropem a spągiem. Miąższość rzeczywista to, mierzona w kierunku prostopadłym, najkrótsza odległość między stropem i spągiem warstwy.

mielerz – (niem. Mailer – moździerz) konstrukcja służąca do wypalania węgla drzewnego w procesie suchej destylacji (pirolizy) z ograniczonym dostępem powietrza. Ma postać stosu wałków lub szczap drewnianych ułożonych warstwami i przykrytych gałęziami drzew iglastych i ziemią (darnią). Mielerze wznoszono najczęściej na gliniastym gruncie z dodatkiem żwiru i piasku. We wcześniej przygotowanym miejscu układa się starannie ułożone polana drewniane tworzące konstrukcję w kształcie kopuły, obłożoną gałęziami, mchem i liśćmi, a następnie przysypaną ziemią, tworząc tzw. oponę. Całość pokrywano niekiedy gliną lub iłem. Mielerz podpalano korzystając z położonego w jego dolnej części kanału zapłonowego. Proces suchej destylacji dokonywał się w temperaturze 300-380 stopni Celsjusza w ciągu 6-8 dni. Po upływie tego czasu konstrukcję rozbierano i wyciągano gotowy węgiel drzewny. Celem procesu było uzyskanie węgla drzewnego zwierającego od 78% do 92% węgla pierwiastkowego (w zależności od gatunku) i uwolnienie węgla związanego w celulozie. Najchętniej procesowi suchej destylacji poddawano w pradziejach i starożytności drewno sosnowe, świerkowe, dębowe i bukowe. Mielerze były konstruowane szczególnie w epoce żelaza, kiedy to zapotrzebowanie na opał do pieców dymarskich służących do wytopu metalu było szczególnie duże. Towarzyszyły one często zespołom pieców dymarskich. Mielerze były często spotykane w zagłębiach metalurgicznych w Europie w epoce żelaza. Budowę i działanie mielerza opisał w IV w. przed Chr. starożytny grecki przyrodnik i filozof Teofrast z Eresos (Peri fyton historia V, 9, 4). Pozostałości mielerzy są często spotykane na stanowiskach archeologicznych z okresu wpływów rzymskich (I-IV w. po Chr.) z obszaru Świętokrzyskiego zagłębia metalurgicznego związanego z ludnością kultury przeworskiej. W zagłębiu świętokrzyskim do produkcji węgla drzewnego używano głównie drewna sosnowego, jodłowego, bukowego i dębowego. Mielerzy używano do uzyskiwania węgla drzewnego także w średniowieczu i w okresie nowożytnym. Najczęściej spotykaną pozostałością dawnych mielerzy są płytkie lub głębokie jamy o okrągłym lub owalnym kształcie, z dnem niekiedy wyłożonym gliną lub kamieniami. Takie obiekty znane są już w okresu halsztackiego i lateńskiego z obszarów Niemiec i Austrii.

mikrolity – (gr. μικρός [mikrós] – mały, λιθος [lithos] – kamień) narzędzia krzemienne (bądź z innych skał o podobnych właściwościach, np. z obsydianu) zróżnicowane pod względem typu, funkcji i kształtu, charakteryzujące się bardzo małymi rozmiarami. Dominowały w wielu kulturach mezolitu zachodniej, południowej i środkowej Europy, a także w epipaleolicie Afryki Północnej i protoneolicie Bliskiego Wschodu. Są charakterystyczne dla mezolitycznych kultur Europy. Mikrolity funkcjonowały zazwyczaj jako groty strzał bądź jako wkładki umieszczone w rogowych, kościanych lub drewnianych oprawach. Pojawiły się już w okresie afrykańskiej środkowej epoki kamienia, w tzw. przemyśle Howieson’s Poort (ok. 80-70 tys. lat temu). Narzędzia mikrolityczne spotyka się też w niektórych kulturach górnego paleolitu (np. w kulturze oryniackiej i graweckiej). Były dość powszechnie używane w epipaleolitycznej kulturze natufijskiej na Bliskim Wschodzie. Najbardziej rozpowszechnione były w mezolicie. Na wielu obszarach świata (od Eurazji po Afrykę Subsaharyjską) mikrolity są jedynymi zabytkami, jakie pozostały po kulturach mezolitycznych. Używano ich także w Azji Południowo-Wschodniej, Australii, Oceanii, Ameryce Północnej. Mikrolity były efektem przystosowania zbieracko-łowieckich grup późnego paleolitu i mezolitu do warunków naturalnych późnego plejstocenu i wczesnego holocenu. Bardzo często osadzano je w drewnianych i kościanych oprawach w charakterze grotów strzał i harpunów. Z biegiem czasu formy zgeometryzowane (trapezy, półksiężyce, trójkąty, romby) wypierały inne, miej standardowe formy. Zjawisko to było to wyrazem postępującej specjalizacji łowieckiej. Mikrolityczne wkładki były też elementami noży, sierpów i innych narzędzi tnących. Z kultury natufijskiej pochodzą mikrolityczne wkładki do sierpów z charakterystycznym żniwnym wyświeceniem. Mikrolity były wyrabiane z ze specjalnie przygotowanych wiórów, odbijanych od przygotowanych wcześniej rdzeni.

minerał – (gal. mina – kopalnia; łac. mineralis – obfitujący w rudę) najmniejszy składnik litosfery (skorupy ziemskiej) o określonej niezmiennej budowie chemicznej i fizycznej, który powstał w sposób naturalny. Minerał w warunkach normalnych (20 ºC i 1013 hPa) jest ciałem stałym i krystalicznym (oprócz rtęci rodzimej, która w warunkach normalnych występuje w stanie ciekłym). Minerały tworzące skały skorupy ziemskiej są nazywane minerałami skałotwórczymi (np. skalenie, kwarc, apatyt, amfibole, oliwiny, kalcyt, magnetyt, hematyt). Źródłem surowców wykorzystywanych w gospodarce człowieka są minerały złożowe (np. galena, sfaleryt, chalkopiryt, malachit, piryt). Minerały dzieli się ze względu na skład chemiczny (pierwiastki rodzime, siarki i pokrewne, halogenki, tlenki i wodorotlenki, węglany, azotany i borany, siarczany, borany, molibdeniany, chromiany, wolframiany, fosforany, arseniany, wanadyny, krzemiany, glinokrzemiany i związki organiczne) i genezę (minerały skał osadowych, magmowych i metamorficznych. Minerały posiadają cały zespół cech charakterystycznych: układ krystalograficzny (układ wewnętrzny cząsteczek w sieci krystalicznej), pokrój, twardość (w dziesięciostopniowej skali twardości Mohsa), łupliwością (zdolnością do pękania i podziałów wzdłuż określonych kierunków zwanych płaszczyznami łupliwości), rysą (barwą proszku, który powstaje po sproszkowaniu minerału), barwą (a także jej brakiem i zabarwieniem wynikającym z obecności określonej domieszki), przełamem (pęknięcie wzdłuż przypadkowych, nieregularnych powierzchni), przezroczystością, połyskiem, gęstością, a niekiedy także zapachem.

miocen – (gr. μείων [meion] – mniej, καινός [kainos] – nowy) starsza epoka geologiczna neogenu (następująca po oligocenie, a przed pliocenem) trwająca ok. 18 mln lat, od 23,03 mln lat temu do 5,33 mln lat temu. W miocenie zderzenia płyt kontynentalnych doprowadziły do powstania wielkich łańcuchów górskich: Alp, Himalajów, Gór Skalistych. Zamknął się ocean Tetydy, a Afryka połączyła się z Eurazją. Antarktydę pokrył lądolód. Układ kontynentów powoli upodobnił się do znanego nam współcześnie. Świat zwierzęcy i roślinny miocenu był już bardzo zbliżony do dzisiejszego. Na lądach panowały ssaki łożyskowe, a zespoły roślinne były już zbliżone do obecnych. Klimat był jednak cieplejszy od współczesnego, ale w połowie epoki zaczął się ochładzać. Na lądach sedymentacja osadów następowała przede wszystkim w rowach przedgórskich a także w jeziorach i bagnach. Osadzały się piaski, iły, żwiry, osady ilasto-piaszczyste i kreda jeziorna, wapienie i osady solne. Powstawały złoża węgla brunatnego. Główne utwory miocenu na obszarze Polski to pokłady węgli brunatnych, kreda jeziorna, pstre iły poznańskie na Niżu Polskim, zerodowane stożki bazaltowe pochodzenia wulkanicznego na Śląsku (np. Góra Św. Anny), oraz różnego pochodzenia skały osadowe w Zapadlisku Przedkarpackim (osady ilaste, węgle brunatne, zlepieńce, osady piaszczyste i węglanowe, gipsy, anhydryty, sole kamienne, siarka, piaski szklarskie

mułek – (prasłow. *mulъ – muł rzeczny) luźna skała osadowa okruchowa, składająca się z pyłu kwarcowego, osadzona w środowisku wodnym. Jest to luźny, osadzający się w wodzie okruchowy materiał, głównie pyłu z domieszką iłu, szczątków organicznych, węglanów, związków żelaza i innych. Jest osadem miękkim i plastycznym. Powstaje w dużych zbiornikach wodnych, jeziorach, morzach i oceanach. W Polsce występuje powszechnie jako domieszka (w tym w formie warstw) w osadach polodowcowych, zwłaszcza stanowisk mokrych i bagiennych lub pobagiennych.

murawy kserotermiczne – (prasłow. *mura / *murъ – coś ciemnego; gr. ξηρός [kseros] – suchy, θερμός [termos] – gorący) rodzaj nieleśnych, ciepłolubnych, półnaturalnych zbiorowisk roślinnych o charakterze murawowym lub murawowo-ziołoroślowym (stepowym). Murawy kserotermiczne rozpowszechnione są w południowej i południowo-wschodniej Europie, w obszarach o suchym i ciepłym lecie. W Europie Zachodniej i Środkowej, w tym w Polsce, murawy kserotermiczne rozwijają się na nasłonecznionych zboczach na suchym podłożu wapiennym. Zajmują zwykle południowe, południowo-wschodnie i południowo-zachodnie stoki krawędzi dolin, pradolin, pagórów morenowych, wyżynnych wzniesień i wychodni skalnych. Spotyka się je najczęściej na glebach wykształconych na podłożu skał zawierających węglan wapnia. Spotykane są głównie w południowo-wschodniej i południowej części Europy. Występują na terenie całego kontynentu, zajmując zasobne w węglan wapnia stoki w dolinach dużych rzek lub wychodnie ska wapiennych. W związku z tym gatunki budujące tego typu fitocenozy to głównie rośliny światłolubne i wapieniolubne (np. ostnicę Jana, ostnicę włosowatą, kłosownicę pierzastą, tymotkę Boehmera). Murawy kserotermiczne porastają przede wszystkim nagrzane słońcem krawędzie dolin rzecznych. W Polsce murawy kserotermiczne to w zdecydowanej przewadze zbiorowiska półnaturalne. Powstały przy udziale działalności człowieka. Są obecne tam gdzie kiedyś wycięto lasy i przez lata wypasano zwierzęta. Tego typu ekstensywne rolnictwo i pasterstwo przyczyniło się do osiedlenia się roślinności sucho- i ciepłolubnej. Kluczowe znaczenie w genezie i utrzymywaniu muraw kserotermicznych mają czynniki hamujące naturalną sukcesję w kierunku zbiorowisk krzewiastych i leśnych. Są to zarówno czynniki naturalne, jak i antropogeniczne. Główną rolę w powstawaniu muraw kserotermicznych odgrywa systematyczne i ekstensywne użytkowanie przez człowieka, przede wszystkim wypas, koszenie i wypalanie. Ma ona dużo większe znaczenie od lokalnych warunków klimatycznych i właściwości gleby. Naczelna metodą utrzymywania i zagospodarowywania muraw kserotermicznych jest wypas zwierząt domowych (przede wszystkim owiec, ale także kóz, bydła, koni) , który zapobiega ich zarastaniu, ograniczając rozprzestrzenianie się drzew i krzewów. W Polsce murawy kserotermiczne występują m. in. na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Pienińskim Pasie Skałkowym, w Niecce Nidziańskiej, na Wyżynie Kieleckiej, Wyżynie Lubelskiej, w Dolinie Dolnej Odry i Dolinie Dolnej Wisły.

nadkład – (prasłow. *klasti – stawiać w pozycji leżącej, płasko kłaść, układać) w geologii wszystkie skały przykrywające określoną jednostkę geologiczną (np. warstwę), w terminologii górniczej nazwa określająca skały płonne leżące nad złożem eksploatowanej kopaliny. Mianem nadkładu określa się ogólnie  masy ziemne i skalne usuwane znad złoża w celu umożliwienia wydobycia kopaliny użytecznej. Zalicza się też do niego niekiedy górną, zwietrzałą część złoża.

nadszybie – budowla lub konstrukcja posadowiona nad, lub obok szybu górniczego. Na nadszybiu odbiera się urobek wydobywany z szybu, a górnicy i ich sprzęt przemieszczają się stąd w głąb kopalni. Współcześnie mianem nadszybia określa się pomost wieży szybowej wraz z urządzeniami, gdzie odbiera się urobek wyciągany szybem, oraz skąd zjeżdża się do kopalni.

narzędzia bifacjalnie – (prasłow. *narędъ – to, co jest przygotowane, przystosowane do czegoś; łac. bis – dwa, fr. facial – twarz, powierzchnia) narzędzie krzemienne lub kamienne, które zostało poddane dwustronnej obróbce. Ich przykładem mogą być noże bifacjalnie ze środkowego paleolitu (np. noże typu prądnickiego), albo bifacjalnie noże sierpowate kultury mierzanowickiej z epoki brązu.

narzędzia rdzeniowe – (prasłow. *strьržene – tkanka miękiszowa drzewa, rdzeń; najgłębsze miejsce rzeki, nurt rzeki, zawartość, środek) zróżnicowane pod względem typu narzędzia krzemienne lub kamienne, wykonane tzw. techniką rdzeniowania, polegającą na kształtowaniu brył surowca, którym nadawano pożądaną formę odbijając od nich serię odłupków. Występowały najczęściej w dolnym paleolicie i miały wtedy formę otoczaków, od których oddzielono kilka odłupków, by uzyskać potrzebne narzędzie. Do ich wykonania trzeba było używać ciężkiego tłuczka kamiennego. Techniką rdzeniowania służyła także do produkcji pięściaków.

negatyw konkrecji – (łac. negātivus – przeczący, przeciwny) zagłębienie w ścianie skalnej lub w ścianie wyrobiska kopalnianego pozostałe po wyjęciu konkrecji określonej skały lub minerału (np. krzemienia). W kopalniach krzemienia negatywy konkrecji są jednym ze śladów wydobywania tego surowca przez pradziejowych górników.

neolit – (gr. νέος [néos] – nowy, λίθος [líthos] – kamień) młodszy okres epoki kamienia następujący po mezolicie (środkowej epoce kamienia), a przed epoką brązu (ewentualnie przed eneolitem, czyli epoką miedzi). Termin neolit został wprowadzony w 1865 r. przez brytyjskiego archeologa, prehistoryka i antropologa Johna Lubbock’a (1834-1913). Neolit charakteryzował się upowszechnieniem gospodarki opartej na uprawie roli i hodowli zwierząt oraz stałego osadnictwa. Neolit zapoczątkowała w epoce holocenu tzw. „rewolucja neolityczna” na Bliskim Wschodzie polegająca na przejściu od łowiecko-zbierackiego trybu życia do gospodarki wytwórczej (rolniczo hodowlanej) i udomowieniu podstawowych gatunków roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych. Najwcześniej dokonało się to pomiędzy 11 tys. a 9500 lat przed Chr. Na Bliskim Wschodzie, gdzie udomowiono występujące naturalnie na górskim obrzeżu tzw. Żyznego Półksiężyca (obszar Lewantu, gór Taurus, wschodniej Anatolii, Kurdystanu, północnej Mezopotamii, gór Zagros i Chuzestan) pszenicę samopszą i pszenicę płaskurkę, a także owce i kozy, a później także trzodę chlewną i bydło. Udomowienie polegało na uzyskaniu drogą selekcji określonych cech roślin i zwierząt, które były korzystne dla pierwszych rolników i hodowców. Niezależne ośrodki rozwoju pierwszych upraw rolnych i hodowli istniały zarówno na obszarze Starego (Żyzny Półksiężyc, Afryka Subsaharyjska, doliny Huang-Ho i Jangcy, Nowa Gwinea), jak i Nowego Świata (wschodnia część Ameryki Północnej, centralny Meksyk, region andyjski). Oprócz uprawy i hodowli w neolicie rozwinęły się (choć nie na wszystkich obszarach i nie w tym samym czasie): wytwarzanie naczyń glinianych, tkactwo, orka sprzężajna, transport kołowy, wytwarzanie przetworów mlecznych i napojów alkoholowych, eksploatacja soli, górnictwo krzemienia. Pojawiły się pierwsze rozległe, stałe osady, w których zamieszkiwała rolnicza ludność. Rozkwitł handel i dalekosiężna wymiana surowców pomiędzy różnymi społecznościami. Dominowały kulty płodności i Słońca, a od IV tys. przed Chr. w zachodniej Europie na dużą skalę rozwijało się budownictwo megalityczne. Na Bliskim Wschodzie neolit został zapoczątkowany ok. 10 tys. lat przed Chr. i trwał do ok. 4500 lat przed Chr., kiedy to rozpoczął się tam okres chalkolitu. Początki udomowienia różnych gatunków roślin i zwierząt, oraz ich systematycznej hodowli i uprawy wiążą się z okresem tzw. preceramicznego neolitu (fazy PPN A – 10,3 tys.-9,2 tys. lat temu; oraz PPN B – 9,3/9,2-8,8 tys. lat temu). Nastąpiło tu przejście od intensywnego zbieractwa roślin, głównie zbóż (praktykowanego jeszcze w czasach kultury natufijskiej ponad 10 tys. lat temu) do regularnej uprawy udomowionych i przekształconych drogą selekcji gatunków. Powstawały pierwsze duże, stałe osady, takie jak Mureybet i Tell Abu Hureyra w Syrii, czy Jerycho w Palestynie. Ośrodki udomowienia roślin i zwierząt istniały w Lewancie, północnej Mezopotamii i wschodniej Anatolii. Pojawiły się pierwociny wymiany dalekosiężnej, której przedmiotem był anatolijski obsydian. W czasach neolitu ceramicznego w Anatolii pojawiły się wielkie osady takie jak Çatalhöyük (7100-5700 przed Chr.). W Europie pierwsze społeczności neolityczne pojawiły się w południowo-wschodniej części kontynentu (Grecja, Bałkany) ok. 7000-6500 lat przed Chr. Rolnictwo rozprzestrzeniało się drogą migracji niewielkich grup ludzkich dysponujących umiejętnościami uprawy roli, hodowli zwierząt i wytwarzania ceramiki. Rolniczo-hodowlaną gospodarkę przynieśli ze sobą do Europy przybysze z Bliskiego Wschodu (najprawdopodobniej z Anatolii i z Lewantu). Dotarły one z Anatolii do Grecji drogą morską. Ludność rolnicza migrowała potem z Grecji i Tesalii na północ, w kierunku Bałkanów i doliny Dunaju, a także na obszary obecnej Rumunii i Węgier. 8000-7000 lat przed Chr. neolityczna gospodarka rozprzestrzeniała się na europejskich brzegach Morza Śródziemnego dzięki przemieszczającym się drogą morską grupom ludności kultury ceramiki impresso-cardium. Około 5400 lat przed Chr. na obszarze obecnej Polski pojawiła się pierwsza kultura neolityczna, czyli kultura ceramiki wstęgowej rytej. Powstała ona na obszarze zachodniej Słowacji, Dolnej Austrii i Moraw, by objąć swoim zasięgiem tereny Niżu Europejskiego, od Polski po Nadrenię, Belgię i Basen Paryski. Rolnicy należący do tej kultury zakładali swoje osady i pola na terenach lessowych, gdzie występowały najlepsze grunty. Proces neolityzacji (tzn. upowszechnienia rolniczo-hodowlanej gospodarki) zakończył się na obszarze ziem polskich ok. 3900-3000 lat przed Chr. Rolnicy wypierali, bądź asymilowali mieszkającą w Europie zbieracko-łowiecką ludność mezolityczną. Część miejscowych przyjęła nowy sposób gospodarowania. Ok. 4700-4500 lat przed Chr. w środkowej Europie pojawiły się nowe kultury związane z tradycją neolitu naddunajskiego (kultura ceramiki wstęgowej kłutej, kompleks lendzielsko-polgarski, kultura malicka). Oprócz dolin rzecznych objęto wtedy uprawą tereny położone wyżej. Na skutek oddziaływań i kontaktów pomiędzy przedstawicielami kultur rolniczych a ludnością mezolityczną pomiędzy Kujawami i Jutlandią ok. 4200/3900 lat przed Chr. pojawiła kultura pucharów lejkowatych. Zajęła ona obszary od Holandii i południowej Skandynawii, po zachodnią Ukrainę. W tym czasie całość ziem polskich była już w zasięgu rolniczej gospodarki. Nastąpiła intensyfikacja rolnictwa i rozszerzenie zasięgu ziem uprawnych dzięki użyciu radła. Rozwinęło się górnictwo krzemienia oraz budownictwo megalityczne. Na obszary ziem polskich zaczęły przenikać z południa pierwsze, nieliczne jeszcze wyroby z miedzi. W zachodniej Europie, zwłaszcza na jej atlantyckich i śródziemnomorskich wybrzeżach rozwijały się kultury silnie związane z budownictwem megalitycznym Idea megalityczna przenikała także na obszary środkowej Europy, czego przejawem była budowa tzw. grobowców kujawskich przez społeczności kultury pucharów lejkowatych. Na północy zasięg neolitycznego rolnictwa sięgnął do północnej granicy lasów liściastych w Skandynawii. Pod koniec IV tys. przed Chr. kultura pucharów lejkowatych została zastąpiona przez kulturę amfor kulistych. W północnej i zachodniej Europie neolit trwał od w okresie od ok. 4500 do 2300/1700 lat przed Chr. na różnych obszarach. W IV tys. przed Chr. zaczęła się upowszechniać umiejętność obróbki miedzi i złota i w Europie nastąpił okres eneolitu. Eneolit jest najczęściej wyodrębniany jako końcowy okres neolitu, charakteryzujący się coraz powszechniejszym użyciem narzędzi i broni wykonanych z miedzi i jej stopów. Na ziemiach polskich rozpoczął się on 3700/3500 lat przed Chr. Pod koniec IV i w III tys. przed Chr. na obszarze centralnej Europy doszło do porzucenia przez liczne społeczności stabilnych struktur osadniczych do gospodarki pasterskiej i ruchliwego trybu życia. Jest to szczególnie widoczne w przypadku kultury amfor kulistych, kultury ceramiki sznurowej, oraz kultury pucharów dzwonowatych. Oprócz obszarów Bliskiego Wschodu istniały jeszcze inne, niezależne ośrodki udomowienia roślin i zwierząt, oraz neolityzacji. Na obszarze Chin już ok. 8000 lat temu uprawiano proso, ryż i hodowano kozy oraz trzodę chlewną. Z tego obszaru rolnictwo i hodowla rozprzestrzeniły się na terenach wschodniej i południowej Azji. Z Bliskiego Wschodu rolnicza gospodarka rozprzestrzeniła się także w kierunku Azji Środkowej i subkontynentu indyjskiego. Już w VI tys. przed Chr. na terenie Turkmenistanu pojawiła się tzw. kultura dżejtuńska. W Indiach neolit preceramiczny trwał pomiędzy 7000 a 5500 lat przed Chr. Około 8000 lat temu na terenie północnej Afryki udomowiono sorgo i miejscową odmianę bydła rogatego, dzięki czemu narodził się kolejny wyjściowy ośrodek neolitycznej kultury. Na obszarze środkowego Meksyku 7000 lat temu pojawił się kolejny ośrodek neolityzacji. Uprawiano tu udomowioną dynię, tykwę, fasolę, paprykę i kukurydzę. Z centrum neolityzacji w środkowych Andach związane było z uprawą ziemniaka oraz udomowieniem lamy i alpaki około 7000 lat temu. W Indiach neolit ceramiczny trwał do 3300 lat przed Chr. W Chinach okres neolitu skończył się definitywnie ok. 1500 lat przed Chr., a w Oceanii, a po części także i w Obu Amerykach miejscowe społeczności rolnicze pozostały na równoznacznym z neolitem stopniu rozwoju cywilizacyjnego aż do kontaktu z Europejczykami w XVI-XVIII w. po Chr. Neolit na Bliskim Wschodzie rozpoczął się wraz ze wczesną fazą holocenu, około 10 tys. lat temu. „Rewolucja neolityczna” dokonała się tam w trudnych i zmiennych warunkach oziębienia młodszego Dryasu, które zmusiły mieszkańców regionu do przejścia do osiadłego trybu życia i gospodarki wytwórczej. Większa część neolitu europejskiego przypada na okres holocenu zwany atlantyckim (ok. 6000-3000 lat przed Chr.), charakteryzujący się łagodnym, wilgotnym i ciepłym klimatem, sprzyjającym rozwojowi rolnictwa. Schyłek kultur neolitycznych związany jest z przejściem do chłodniejszego i suchszego okresu subborealnego (ok. 3000-500 przed Chr.), sprzyjającego mobilnemu trybowi życia i pasterstwu.

niecka – (prasłow. nьkti – płytkie korytko) płytkie, płaskodenne zagłębienie terenu, bądź łagodna synklina (wklęsły fałd) o niemal okrągłym zarysie w planie. Terminem niecka określa się w geomorfologii niewielkie podłużne obniżenie terenu, powstałe na skutek przemian górnej warstwy skorupy ziemskiej. Niecka taka odznacza się łagodnym profilem poprzecznym, powstaje wskutek spełzywania i spłukiwania materiału skalnego.

obiekt archeologiczny – (łac. obiectus – leżący przed, leżący naprzeciw, sprzeciw) nieruchomy zabytek archeologiczny. Do tej kategorii zalicza się różnego rodzaju konstrukcje, oraz akumulacje wypełniające określoną przestrzeń. Obiekty można podzielić na proste – takie jak jamy zasobowe, piece garncarskie czy studnie, oraz złożone – w skład których może wchodzić wiele obiektów prostych, jak to ma miejsce na przykład w przypadku składających się z z wielu pomieszczeń i innych konstrukcji domów mieszkalnych. Obiekty archeologiczne mogą być zagłębione w podłoże (np. domostwa zagłębione, jamy grobowe czy jamy zasobowe) bądź wzniesione na powierzchni podłoża (np. mury). Obiekt zagłębiony zazwyczaj ma wypełnisko, czyli jest wypełniony ziemią lub innym materiałem organicznym (np. popiołem) lub nieorganicznym (np. gruzem ceglanym), który został bądź to wrzucony celowo do zagłębienia po zaprzestaniu jego użytkowania, bądź też osadził się w sposób naturalny po porzuceniu danego miejsca przez człowieka. Obiekty mogą być efektem celowego działania ludzkiego, bądź niecelowego akumulowania gleby, artefaktów i ekofaktów. Archeolodzy analizują formę, lokalizację, rozmiary i zawartość obiektów, pozyskując informacje o dawnej działalności człowieka.

objaśnisko – (prasłow. *ĕsnъ – jasny) ślad oczyszczania łuczywa na ścianie wyrobiska kopalnianego (ociosie), występujący najczęściej w postaci wielu przecinających się czarnych linii. Spaloną i zwęgloną końcówkę łuczywa utrącano, a powierzchnię obcierano o ścianę, by lepiej się paliło.

obłup – (prasłow. *lupati – odłamywać część z całości, uderzać, walić z głuchym odgłosem, obłupywać, obdzierać, wyłuskiwać) zaczątkowa, nie określona jeszcze forma rdzeniowa. Jest to surowiak krzemienny po wstępnej zaprawie polegającej na oddzieleniu od niego kilku odłupków. Na jednej lub kilku ściankach posiada nieliczne negatywy odłupków. Na ogół jest amorficzny i wielościenny. Był półsurowcem, który mógł posłużyć do wytwarzania kolejnych rdzeni i narzędzi krzemiennych.

obrywka – (prasłow. *rъvati – rozrywać, rozszarpywać, przerywać; drzeć, targać) w górnictwie czynność obrywania (zrzucania rozluźnionych kawałków skał) od ociosów lub stropu trzymających się tam, lecz rozluźnionych brył węgla lub skały. Górnik zajmujący się tą czynnością nazywany jest obrywkarzem.

obsydian – (łac. lapis obsidianus – łacińska nazwa szkliwa wulkanicznego odkrytego według Pliniusza Starszego w Afryce przez rzymskiego odkrywcę Obsiusa) bardzo twarde szkliwo wulkaniczne o barwie jasnej, przez czerwoną i brunatną do czarnej, o połysku szklistym, białej rysie i charakterystycznym przełamie muszlowym, z ostrym, tnącymi krawędziami odłupków. Z punktu widzenia geologii jest to  skała magmowa, kwaśna, wylewna, zbudowana prawie wyłącznie ze szkliwa wulkanicznego, o dużej zawartości krzemionki i małej zawartości wody. Obsydian występuje na obszarach dawnej lub obecnej aktywności wulkanicznej, m. in.: na Wyspach Liparyjskich, Kaukazie, w Armenii, USA, Meksyku, Anatolii, w Japonii, Kenii, na Papui-Nowej Gwinei, w Szkocji, Peru, Chile. Ze względu na swoje właściwości obsydian był w epoce kamienia i później wykorzystywany do wyrobu narzędzi i broni na bardzo rozległych obszarach Świata. Pierwsze narzędzia z obsydianu to wykonywane już w dolnym paleolicie na terenie Kenii, około 700 tys. la temu. W neolicie obsydian stał się nie tylko surowcem do wytwarzania narzędzi, ale także jednym z pierwszych przedmiotów dalekosiężnego handluj pomiędzy różnymi społecznościami. Obsydian wydobywany na terenie środkowej i wschodniej Azji Mniejszej (gdzie jego złoża występują w okolicach wygasłych wulkanów) rozchodził się w neolicie po obszarze całego Bliskiego Wschodu, a szczególnie na terenie Lewantu już w późnym paleolicie (ok. 12500 lat przed Chr.). W neolicie preceramicznym rozwinął się na wielką skalę dalekosiężny handel surowcem obsydianowym na Bliskim Wschodzie. Szczególną popularnością cieszył się surowiec wydobywany w okolicach Ciftlik i Göllü Dag w centralnej Anatolii, który był używany w anatolijskiej osadzie Çatalhöyük, a także na Cyprze, w Syrii i Palestynie. Obsydian wydobywany w Bingöl i Nemrut Dag we wschodniej Anatolii rozchodził się na obszarze gór Zagros, Syrii i północnej Mezopotamii. W regionie egejskim w neolicie wykorzystywano obsydian wydobywany na wyspie Milos (a także na Nisyros i Gyali). Surowiec z tej wyspy pojawiał się na Krecie, w Tesalii, Macedonii, Grecji kontynentalnej, a nawet w Troi i w Egipcie. Dzięki temu osada Phylakopi na Milos stała się wielkim, międzynarodowym centrum handlu obsydianem. Był eksploatowany jeszcze w epoce brązu, a jego znaleziska znane są nawet z minojskich pałaców na Krecie. Najstarsze przykłady pojedynczych obsydianowych narzędzi znane są z ziem polskich już z okresu paleolitu i mezolitu. W czasach neolitycznej kultury Starčevo-Körös-Criş źródłem obsydianu dla rolników zasiedlających Europę były złoża w węgierskich i słowackich Karpatach. Ludność wschodniej kultury ceramiki linearnej eksploatowała obsydian na obszarze Wyżyny Tokajsko-Preszowskiej. Z pochodzącego stad obsydianu produkowano narzędzia używane przez pierwszych rolników kultury ceramiki wstęgowej rytej w Małopolsce i na Podkarpaciu w V tys. przed Chr. Na ziemie polskie docierały także nieliczne narzędzia wykonane z surowca anatolijskiego. Dla mieszkańców krajów śródziemnomorskich w neolicie bardzo ważne były intensywnie eksploatowane źródła obsydianu na Sardynii i na Wyspach Liparyjskich. Około 6000 lat przed Chr. szkliwo wulkaniczne wydobywane na Czukotce rozchodziło się droga wymiany na Syberii i na wyspach Oceanu Arktycznego. Obsydianem handlowano powszechnie jeszcze w III i II tys. przed Chr. kiedy to anatolijski surowiec był chętnie nabywany przez mieszkańców bliskowschodnich imperiów epoki brązu. Obsydian rozchodził się setki i tysiące kilometrów od miejsca pochodzenia. Był często wykorzystywany w kontekście religijnym i rytualnym, zwłaszcza w Obu Amerykach, w Egipcie i w Zachodniej Azji. W kulturach starożytnej Mezoameryki obsydian był powszechnie wykorzystywanym surowcem do wyrobu narzędzi i broni, przedmiotem handlu, oraz kamieniem o znaczeniu religijnym. Wykonywano z niego noże, za pomocą których azteccy kapłani składali ofiary z ludzi. Zwierciadła wykonane z obsydianu były przez Azteków wykorzystywane do przepowiadania przeszłości. Maczugi (macuahuitl) i włócznie (tepoztopilli) z wprawionymi w drzewce obsydianowymi ostrzami były główną bronią azteckich wojsk. W Nowym Świecie również kwitł handel obsydianem, który był transportowany na dalekie odległości. Obsydianem handlowali na mezoamerykańskich szlakach już Olmekowie około 1800 lat przed Chr. Współcześnie obsydianu używa się niekiedy do wyrobu bardzo ostrych noży. Niektórzy chirurdzy w Stanach Zjednoczonych używają w swojej pracy wykonanych z tego materiału skalpeli. Istnieje także archeologiczna metoda datowania względnego, zwana metodą uwodnienia (hydratacji) obsydianu. Bazuje ona zjawisku absorbowania przez obsydian wody z atmosfery i tworzenia cienkiej warstwy uwodnionej na powierzchni tej skały. Grubość tej warstwy zależy od upływu czasu, składu otaczającej ziemi, nasłonecznienia i wilgotności. Określając grubość uwodnionej powłoki można określić wiek obsydianowego narzędzia, lub innego przedmiotu wykonanego z tego materiału. Jest to metoda o znaczeniu regionalnym, o niskiej dokładności, która wymaga kalibracji. Jej zasięg wynosi od kilku tysięcy do miliona lat temu.

obudowa – (średniowysokoniem. būden – budować) w górnictwie zabezpieczenie wyrobisk górniczych przed skutkami nacisku górotworu lub również w celu ich uszczelnienia, a to za pomocą elementów z drewna, stali, cegieł, kamienia, betonu lub żelbetu.

obwał – (prasłow. *valiti – przewracać, obalać, toczyć) obsunięcie się warstw ziemi lub skał w kopalni. Obwałem nazywa się opad skał stropowych do wyrobiska nie powodujący jego niedrożności.

ocios – (bok, zrąb; prasłow. *tesati – obrabiać drewno lub kamień, ociosywać, nacinać) boczna ściana wyrobiska górniczego wykuta w skale płonnej, bądź w użytecznej kopalinie.

odrzwia – (prasłow. *dvьri – drzwi) element obudowy kopalnianej, pojedynczy zestaw obudowy chodników składający się zasadniczo ze stojaków i stropnic drewnianych lub stalowych. Odrzwia dzielą się na: zwykłe otwarte (2 stojaki i 1 stropnica), zwykłe zamknięte (2 stojaki, 1 stropnica i 1 próg – spągnica), wielobokowe otwarte (składające się z większej ilości elementów ustawianych odpowiednio do kierunku bocznych nacisków, ale bez progu), wielobokowe zamknięte (jak w wielobokowych otwartych, lecz z progiem, należy do nich również obudowa okrągła).

odłupek – fragment bryły krzemienia lub innej twardej skały (surowiaka) oddzielony od niej wskutek celowego uderzenia innym kawałkiem skały, bądź specjalnym tłuczkiem, np. rogowym. Posiada płaszczyznę górną (naturalną) i dolną (tą, którą przylegał do bryły surowca), a także piętkę (fragment płaszczyzny uderzenia). Odłupki charakteryzują się obecnością sęczka, stożka uderzenia i fali odbicia na dolnej płaszczyźnie. Ich długość jest mniejsza bądź równa ich dwóm szerokościom. Wyróżnia się wśród nich: narzędzia nieretuszowane (użytkowane bez wtórnej obróbki), półsurowiec przeznaczony do dalszej przeróbki na narzędzia, oraz odpadki produkcyjne. Najstarsze intencjonalne odłupki pochodzą ze stanowiska Lomekwi 3 na zachodnim brzegu Jeziora Turkana w Kenii, sprzed 3,3 mln lat (dolny paleolit) i zostały wykonane z bazaltu i fonolitu.

odsłonięcie geologiczne – terminem tym określa się miejsce, gdzie skała (warstwa lub warstwy geologiczna) jest dostępna z powierzchni ziemi i istnieje możliwość jej obserwacji. Odsłonięcia geologiczne są objęte w Polsce ochroną prawną. Odsłonięcia mogą być naturalne, bądź sztuczne (powstałe na skutek działalności człowieka, np. eksploatacji surowców). Naturalne odsłonięcia geologiczne są jednym z podstawowych źródeł informacji na temat budowy geologicznej ziemi. 

okres atlantycki – (8900/7500-5800/5000 lat temu; staropol. okresić – wytyczyć granicę; gr. Ἀτλαντικός [Atlantikós] – dotyczący tytana Atlasa; gr. Ἀτλαντὶς θάλασσα [Atlantis talassa] – Morze Atlasa, Ocean Atlantycki) okres klimatyczny i roślinny (chronozona) holocenu następujący po okresie borealnym i poprzedzający okres subborealny. Ze względu na niezwykle ciepły i wilgotny klimat nazywany optimum klimatycznym holocenu. Maksymalne temperatury były w tym okresie o 2–3°C wyższe, niż obecne. Średnie temperatury roczne wzrosły, a zimy stały się łagodniejsze. Poziom oceanu światowego systematycznie wzrastał. Górna granica zasięgu lasów w górach leżała 600-900 metrów wyżej, niż dziś. W Europie ciepłolubne lasy liściaste (składające się z dębu, lipy, leszczyny, buka, wiązu, jesionu i olszy) zastąpiły zbiorowiska roślinne w typie tajgi. Pojawiły się gatunki typowo atlantyckie (bluszcz, jemioła). W lasach dominowały jeleniowate i dziki, a w wodach sardelowate, szczupakowate i siejowate. W okresie atlantyckim wzrosła częstotliwość wezbrań, a koryta rzek uległy daleko idącemu pogłębieniu. Poziom wody w rzekach i jeziorach znacznie się podniósł, a na terenach górskich uaktywniły się liczne osuwiska. Klimat Europy Środkowej został poddany bardzo wyraźnym wpływom oceanicznym. W okresie atlantyckim w Europie rozwijały się głównie łowiecko-zbierackie kultury mezolitu, a w jego późnym stadium wkroczyły do Europy pierwsze ludy rolnicze związane m. in. z kulturą ceramiki wstęgowej rytej.

okres subborealny – (5800/5000-2600/2500 lat temu; łac. sub – pod, gr. Βορέας [Boreas] – wiatr północny, Boreasz) okres klimatyczny i roślinny holocenu następujący po okresie atlantyckim, a przed okresem subatlantyckim. Charakteryzował się mocno kontynentalnym klimatem. Klimat stał się chłodniejszy i suchszy od tego, który panował w okresie atlantyckim, choć i tak  temperatura była na ogól 2°C wyższa niż w czasach na współczesnych. Wiele regionów Ziemi zostało dotkniętych katastrofalną suszą (basen Morza Egejskiego, Afryka Subsaharyjska, Mezopotamia, step eurazjatycki). Efektem tych niekorzystnych zmian było zwiększenie tempa sedymentacji osadów w dolinach rzecznych, a także odlesienie i stepowienie znacznych obszarów (m. in. w Środkowej i Wschodniej Europie). W europejskich lasach szybko zmniejszała się ilość wiązu i lipy. Rozprzestrzeniał się buk i grab, a także związane z działalnością rolników zboża, babka lancetowata i leszczyna. Morze Bałtyckie uzyskało połączenie z Morzem Północnym i znacznie zwiększyło swoją powierzchnię (faza tzw. Morza Litorynowego). Zmiany klimatyczne spowodowały migracje i przekształcenia gospodarki na rozległych obszarach Starego Świata. W strefie podzwrotnikowej, na obszarach północnej Afryki i zachodniej Azji powstały pierwsze zurbanizowane cywilizacje (Egipt, Sumer, dolina Indusu). Na obrzeżach stepu eurazjatyckiego zaznaczyła się ekspansja ludów koczowniczych i pasterskich. Wiele społeczności przeszło od osiadłego do koczowniczego trybu życia. Na okres subborealny przypadają ostatnie fazy neolitu, epoka brązu i wczesna epoka żelaza.

opałka –  (prasłow. *paliti – powodować, że coś płonie, zapalać) rodzaj koszyka o owalnym kształcie, nie posiadający pałąka. W ogólniejszym znaczeniu opałka to owalny koszyk z wikliny lub łyka, używany w gospodarstwach wiejskich do przechowywania materiałów sypkich.

orant – (łac. orare – modlić się) jeden z najstarszych typów przedstawień w sztukach plastycznych, przedstawiający postać stojąca frontalnie w pozie modlitewnej (najczęściej ze wzniesionymi ku górze rękami i rozwartymi dłońmi, ale także z dłońmi złożonymi i oczami patrzącymi w dal). Ten typ przedstawienia pojawia się już w sztuce sumeryjskiej i na europejskich rytach naskalnych z epoki brązu, ale najpopularniejszy był w starożytnej Grecji, w sztuce rzymskiej, wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej. W sztuce chrześcijańskiej oranci symbolizują dusze zbawionych, występujących także w roli orędowników i adorantów.

oszalowanie – (deskowanie, szalowanie, szalunek; niem. Schalung – deskowanie, oszalowanie) pojęcie oznaczające przy robotach murarskich (betoniarskich), robionych materiałem luźnym, formę z desek, którą wypełnia się tym materiałem, a także pełne obicie, ogrodzenie z desek. W górnictwa mianem oszalowania określa się obudowę wyrobiska górniczego, zabezpieczająca ściany przez osuwaniem się i ruchami górotworu.

otoczak – (prasłow. *točiti – powodować, że coś płynie, ciecze, przesuwać coś nadając mu ruch obrotowy, obrabiać przedmiot obracając go) fragment minerału lub skały o rozmiarach frakcji żwirowej (od 2 do 40 mm), wygładzony i zaokrąglony podczas transportu przez wodę płynącą w strumieniu lub rzece. Otoczaki powstają na skutek ocierania się fragmentów minerału lub skały o dno cieku wodnego i o siebie nawzajem. Otoczaki służyły do wyrobu narzędzi w dolnym paleolicie (tzw. narzędzia otoczakowe).

ozdoby binoklowate – (prasłow. *sъdobiti – czynić dobrym, stosownym, odpowiednim; łac. bi – dwa, oculus – oko) rodzaj pradziejowych ozdób z miedzi i jej stopów, lub brązu, w formie zawieszek przypominających binokle. Wykonywano z je z miedzianego lub brązowego drutu skręcanego w dwie połączone spirale. Noszono je np. jako element naszyjników. Miedziane ozdoby binoklowate pojawiły się już w kulturach neolitu i eneolitu, na przełomie V i IV tys. przed Chr. (m. in. w kulturze lendzielskiej i polgarskiej, lubelsko-wołyńskiej i brzesko-kujawskiej). Były charakterystyczne dla kultur epoki brązu w Europie i w Azji. Ozdoby binoklowate były w III i II tys. przed Chr. wytwarzane m. in. w ośrodkach metalurgicznych na terenie Iranu i Anatolii. Spotykane w europejskich kulturach epoki brązu, m. in. w kulturze łużyckiej. Używano ich także w epoce żelaza, w okresie halsztackim (do ok. 450/400 przed Chr.), a nawet jeszcze we wczesnym średniowieczu na obszarach słowiańskich i bałtyjskich.

palafity – (wł. palo – pal, belka, fitto – posadowiony, ustawiony; osady nawodne, osady palowe) osady wznoszone na drewnianych palach i pomostach nad brzegami jezior lub rzek, lub w pobliżu wód. Budowano je w różnych miejscach na świecie począwszy od okresu neolitu. Najbardziej znane i najlepiej zbadane są palafity na obszarze alpejskim w Europie, od Francji, Szwajcarii i Włoch, po Austrię i Słowenię. Zostały one odryte już w XIX wieku. Badali je m. in. F. Keller i J. Messikomer. Alpejskie osady palowe były zasiedlone w róznych okresach od V tys. przed Chr. aż do VII-V w. przed Chr. Początkowo uważano, że wszystkie palafity były budowane na drewnianych pomostach wzniesionych ponad wodami jezior. W latach 20-tych XX wieku zakwestionowano ten pogląd i stwierdzono, że osady były wznoszone nie nad samą wodą, ale na brzegach zbiorników wodnych, na obszarze jedynie okresowo zalewanym. Poźniej stwierdzono, że osady posadawiano na całkowicie suchym gruncie, w pewnym oddaleniu od jezior. Badania archeologiczne prowadzone w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wykazały, że autorzy wszystkich koncepcji mieli rację: osady budowano zarówno nad wodami, na brzegach jezior i na terenach suchych. Były one bardzo zróżnicowane zarówno pod względem wielkości i typu, jak i konstrukcji. Małe lub duże wsie wznoszono nad płytkimi wodami i na terenach podmokłych (np. na bagnach). Rozmieszczenie osad było nieregularne i zależało od wielu czynników (geograficznych, demograficznych, środowiskowych). Wśród osiedli nadjeziornych były malutkie wioski liczące do ośmiu domów (bardzo liczne), osiedla średniej wielkości liczące do 20 domów były także dość często budowane. Największe osady liczyły ponad 20 domów (niekiedy nawet 160 jak osiedle Sipplingen-Osthafen nad Jeziorem Bodeńskim). Dobrze zachowane konstrukcje drewniane osad palowych pozwoliły badaczom na szczegółowe datowanie i sporządzenie sekwencji dendrochronologicznych. Zasiedlenie brzegów alpejskich jezior i gęstość zaludnienia zmieniały się w dłuższych okresach czasu. W niektórych okresach istniały jedynie nieliczne, rozproszone na większym obszarze osiedla, ale były czasy, kiedy duże osady i mniejsze wioski sąsiadowały ze sobą i dzieliły te same odcinki brzegów jezior. Obok budynków mieszkalnych w osadach palowych wznoszono spichrze, magazyny i budynki służące kultowi religijnemu. Oprócz drewnianych konstrukcji domów i pomostów na obszarze wielu osiedli zachowały liczne przedmioty z materiałów organicznych (części i oprawy narzędzi, drewniane naczynia, przedmioty ze skóry, pozostałości posiłków itp.). Osady palowe były w pradziejach i starożytności dużo bardziej rozpowszechnione na obszarach Europy, niżby wynikało to z zachowanych źródeł archeologicznych. Grecki historyk z V w. przed Chr., Herodot z Halikarnasu, wspominał o osiedlu nawodnym położonym na Jeziorze Prasias w Tracji (w dolinie rzeki Strymon): „(…) Na środku jeziora stoją spojone rusztowania na wysokich palach, z lądu zaś jest do nich wąski tylko dostęp przez jedyny most. Pale, na których spoczywają rusztowania, wznosili pierwotnie wspólnymi siłami wszyscy obywatele; później utarł się zwyczaj, żeby tak je wznosić: Za każdą poślubioną niewiastę przynoszą z góry, zwanej Orbelos, trzy pale i ustawiają je u dołu; a każdy bierze sobie wiele żon. Mieszkania ich są takie: Każdy ma na rusztowaniu chatę, w której przebywa, i drzwi spustowe w pomoście, które wiodą w dół do jeziora. Małe dzieci przywiązują liną za nogę z obawy, żeby nie stoczyły się do wody. Koniom i jucznym bydlętom podają jako karm ryby. Tych jest takie mnóstwo, że gdy ktoś spustowe drzwi otworzy i próżny kosz spuści na linie do jeziora, a po krótkim czasie znów go wyciągnie, kosz pełen jest ryb. (…)” (Dzieje VII, 113). Na ziemiach polskich w czasach neolitu osady palowe istniały m. in. w okolicach Sandomierza. Na Pojezierzu Mazurskim osady jeziorne były wznoszone aż do czasów wczesnego średniowiecza. Podobne osiedla znane są także z obszarów Szkocji i Irlandii (tu noszą nazwę crannog). Ta forma osadnictwa znana była też późniejszym ludom pierwotnym zamieszkującym Arktykę, Azję Południowo-Wschodnią, Afrykę i Obie Ameryki. Na tych obszarach osiedla nawodne są zamieszkiwane jeszcze dziś.

paleolit – (gr. παλαιός [palaiós] – stary, λίθος [líthos] – kamień) starszy okres epoki kamienia następujący przed mezolitem. Termin paleolit został wprowadzony przez brytyjskiego archeologa i prehistoryka Johna Lubbock’a w 1865 roku. W perspektywie globalnej trwał od 3,3 mln lat temu do ok. 10 tys. lat temu. Paleolit, który jest najstarszym wyróżnianym okresem archeologicznym obejmuje czasy od początku wytwarzania narzędzi przez przodków współczesnego człowieka aż do końca epoki lodowej (plejstocenu). Najwcześniejsze kultury paleolityczne (olduwajska, aszelska) rozwinęły się we wschodniej Afryce. Na okres paleolitu przypadają najważniejsze etapy antropogenezy i pojawienie się anatomicznie współczesnych ludzi (Homo sapiens sapiens). W paleolicie nastąpiła ekspansja ludzi z Afryki na wszystkie kontynenty i zasiedlenie całego Świata (z niewielkimi wyjątkami). Gospodarka paleolitu opierała się na łowiectwie, zbieractwie i rybołówstwie (a w początkowych stadiach prawdopodobnie także na padlinożerstwie). Ludzie nauczyli się rozniecać ogień i wznosić pierwsze budowle mieszkalne. Doskonalili sposoby wytwarzania kamiennych, drewnianych, a później także kościanych narzędzi. Zaczęli po raz pierwszy wydobywać krzemień i pokrewne surowce, wykorzystując naturalne złoża (w dolinie Nilu i na subkontynencie indyjskim). Prowadzili wysoce mobilny tryb życia, przenosząc się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu zasobów żywności. Już w dolnym paleolicie pojawiły się prymitywne tratwy używane do przemierzania zbiorników wodnych. Z okresu środkowego paleolitu pochodzą pierwsze niewątpliwe przykłady sztuki (ryty naskalne, paciorki, bransolety z jaskini Blombos w Republice Południowej Afryki sprzed ok. 100tys.-70 tys. lat). W górnym paleolicie ludzie zaczęli używać łuku i strzał, miotaczy oszczepów, igieł kościanych. Paleolit dzieli się zwykle na trzy podokresy: paleolit dolny (3,3 mln-300 tys./120 tys. lat temu), paleolit środkowy (300 tys./120 tys.-50 tys./40 tys. lat temu) i paleolit górny (50 tys./40 tys.-11 tys./10 tys. lat temu). Na niektórych obszarach wyróżnia się jeszcze tzw. paleolit schyłkowy (11 tys.-8300 lat przed Chr.). Paleolit dolny zbiega się z wczesnymi stadiami antropogenezy (choć początki linii wiodącej do człowieka współczesnego sięgają 6 mln lat, na długo przed początkiem paleolitu) i początkami rodzaju Homo. Rozpoczyna się wraz z pojawieniem się najwcześniejszych narzędzi kamiennych wytworzonych przez człowieka (ok. 3,3 mln lat temu) i odnalezionych w Lomekwi w Kenii. Około 2,5 mln lat temu pojawiły się nieco staranniej obrobione narzędzia (rdzeniowe i odłupkowe). Najważniejszym stanowiskiem archeologicznym z tego okresu jest afrykański Wąwóz Olduvai, dokumentujący ok. 2 mln lat wczesnej historii człowieka. Odnaleziono tu zarówno szczątki kostne australopiteków, jak i wczesnych przedstawicieli rodzaju  Homo, oraz używane przez nich narzędzia. Podstawą utrzymania było dla ówczesnych, zamieszkujących Afrykę grup ludzkich padlinożerstwo i zbieractwo połączone z łowiectwem. Przeważało pożywienie roślinne, uzupełniane niekiedy produktami pochodzenia zwierzęcego (mięso). Ok. 1,9-1,8 mln lat temu w Afryce Wschodniej pojawił się pierwszy przedstawiciel rodzaju Homo (Homo ergaster), a nieco później Homo habilis i Homo rudolfensis. Na początku przedstawiciele tych gatunków używali narzędzi olduwajskich, ale ok. 1,76 mln lat temu pojawiły się narzędzia kultury aszelskiej (przede wszystkim narzędzia rdzeniowe, pięściaki). Około 1,6-1 mln lat temu ludzie (przedstawiciele Homo ergaster) po raz pierwszy opuścili kontynent afrykański, docierając do Azji Zachodniej (Ubeidiya) i podnóża Kaukazu (Dmanisi), a także na Półwysep Iberyjski (Gran Dolina). Pojawili się wtedy także w Azji Południowej, Wschodniej i w Indonezji. Pomiędzy 1,6 a 1,3 mln lat temu w Azji Wschodniej pojawił się Homo erectus. Część ówczesnych mieszkańców Starego Świata (Afryka, Bliski Wschód, Indie, Europa Zachodnia) wytwarzała narzędzia kultury aszelskiej (przede wszystkim pięściaki), a reszta (Azja Środkowa i Wschodnia, Indonezja, Europa Wschodnia i Południowo-Wschodnia) kultywowała inne tradycje wytwarzania narzędzi kamiennych. Te dwa obszary odgranicza się dziś tzw. linią Moviusa (od nazwiska Hallama Moviusa, amerykańskiego archeologa, który po raz pierwszy wyznaczył jej przebieg). Europa zaludniona ok. 1mln – 800 tys. lat temu przez przedstawicieli gatunku Homo heidelbergensis. Sprzed 320 tys. lat pochodzą dobrze zachowane drewniane oszczepy ze stanowiska Schöningen w Niemczech. Z tego samego okresu (380 tys.-300 tys. lat temu) pochodzą ślady pierwszych prymitywnych szałasów, bruków kamiennych i prostych konstrukcji z Zachodniej Europy (Terra Amata, Bilzingsleben, Le Lazaret). Najstarsze ślady użycia ognia pochodzą sprzed 1,5 mln la z jaskini Swartkrans w Afryce Południowej. Być może jeszcze w dolnym paleolicie pojawiły się pierwsze przykłady sztuki (np. otoczak z Berehat Ram w Izraelu). Około 300 tys. – 150 tys. lat temu w Zachodniej Europie pojawił się człowiek neandertalski, twórca kultur archeologicznych środkowego paleolitu. Klasyczni neandertalczycy występowali w Europie w okresie ostatniego interglacjału i wczesnej fazy ostatniego zlodowacenia. Do użytku w środkowym paleolicie weszły zaawansowane, odłupkowe techniki wytwarzania narzędzi (technika mustierska i lewaluaska). Neandertalczycy zaczęli grzebać swoich zmarłych i zajmowali się wyspecjalizowanym zbieractwem, oraz łowiectwem. Pomiędzy 200 tys. a 125 tys. lat temu w Afryce pojawili się pierwsi ludzie współczesnego typu (Homo sapiens). Ok. 150-90 tys. lat temu w Afryce ludzie zaczęli używać zaawansowanych technicznie narzędzi z kamienia i kości, wykorzystywali środowisko w sposób pełniejszy i korzystniejszy, niż grupy z przeszłości, wytwarzali przedmioty artystyczne, używali barwników, a także zajmowali się dalekosiężną wymianą. Grupy Homo sapiens sapiens przedostały się z Afryki przez Korytarz Lewantyński na północ już ok. 110-90 tys. lat temu. W okresie pomiędzy 100 a 13 tys. lat temu ludzie współcześni zasiedlili wszystkie kontynenty na kuli ziemskiej. Ok. 40 tys. lat temu dotarli do Europy z Anatolii, przynosząc ze sobą kulturę zwaną oryniacką i zaawansowane techniki obróbki krzemienia. Stopniowo wyparli z Europy i Azji Środkowej neandertalczyka, który wyginął około 35-30 tys. lat temu. Okres pomiędzy 29 a 21 tys. lat temu zdominowała w Europie kultura grawecka. Związany jest z nią rozwój wyspecjalizowanego łowiectwa dużych zwierząt (zwłaszcza mamutów), orasz sztuki (rzeźba). Ok. 21 tys. lat temu zachodnią część Europy zdominowała kultura magdaleńska, z którą wiążą się najsłynniejsze przykłady sztuk naskalnej (malowidła, m. in. w jaskiniach Lascaux i Altamira). Schyłkowy okres paleolitu i ocieplenie związane z cofaniem się lądolodu skandynawskiego na północ to w środkowej Europie czasy wędrówek łowców reniferów, którzy zakładali tu liczne obozowiska. W Polsce paleolit trwał od ok. 800-500 tys. lat temu do ok. 10 tys. lat temu. Najstarsze ślady bytności człowieka (Homo erectus) na ziemiach polskich, pochodzące z dolnego paleolitu zostały odkryte w czasie badan archeologicznych w Kończycach Wielkich (woj. śląskie, pow. cieszyński).

patriarchalna struktura rodowa – (gr. πατριάρχης [patriarkhēs] – rządy ojca, patriarchat; łac. structūra – budowa, konstrukcja; budowanie; budowla, budynek; prasłow. *rodъ – pokolenie, plemię, ród, to, co rośnie, wyrasta, to, co wyrosło, wzrosło) rodzaj organizacji struktury społeczności, w której władza, dziedziczenie i sukcesja są domeną mężczyzn. Jest to rodowa organizacja społeczna, oparta na patrylinearności (społeczna zasada pokrewieństwa, zgodnie z którą dziecko jest włączane do rodu ojca) i patrylokalności (zwyczaj włączania kobiety do lokalnej grupy, w której żyje mąż), w której dziedziczenie i sukcesja odbywają się w linii męskiej, a władza różnych szczebli jest sprawowana przez mężczyzn. Dla tego rodzaju organizacji społecznej typowa jest przewaga interesów rodu (klanu) nad interesami jednostki. Patriarchalna struktura rodowa była charakterystyczna dla społeczeństw starożytnego Bliskiego Wschodu (poczynając od Sumerów), wielu społeczności pradziejowej Europy (zwłaszcza w epoce brązu i żelaza), a także dla społeczeństw starożytnej Grecji, Rzymu i Chin.

pazur – (prasłow. *pazurъ – paznokieć, pazur) typ narzędzia krzemiennego, przekłuwacz o szerokich, często podgiętych na stronę dolną wierzchołkach (które są słabo lub zupełnie nie wyodrębnione). Tego typu narzędzia występują w inwentarzach kultur mezolitycznych i neolitycznych.

piaskowiec jotnicki – (prasłow. *pěsъkъ – piach, piasek; jotnicki – odnoszący się do pewnych skał prekambryjskich; staronord. jötunn – olbrzym, gigant) rodzaj piaskowców występujących w Skandynawii. Są to piaskowce i piaskowców kwarcytowe występujące w środkowej i północnej Szwecji, w Zatoce Botnickiej, Zatoce Fińskiej, niecce Morza Bałtyckiego i w Finlandii. Złoża piaskowca jotnickiego o największej miąższości (do 800 m) występują w rejonie Dalarna w środkowej Szwecji. Są to skały w kolorze czerwonym lub czerwono-fioletowym, z reguły drobnoziarniste, bardzo często z wyraźnie widocznymi śladami warstwowania horyzontalnego, podkreślonego przez różne odcienie koloru ziaren. Niektóre okazy mogą posiadać charakterystyczne jasnoszare cętkowanie. Piaskowiec jotnicki zawiera co najmniej 20% ziaren skalenia). Piaskowce jotnickie są jednymi z najczęściej spotykanych skał osadowych budujących głazy narzutowe, które lądolód skandynawski pozostawił na obszarze współczesnej Polski.

pik – (ang. pick – narzędzie ze spiczastą końcówką pracującą, kilof) narzędzia krzemienne lub kamienne, mające na obu końcach grube ostrza, używane do kopania w ziemi lub odłupywania skał. Ma zwykle trzy lub cztery boki. Pik jest długim, wąskim narzędziem rdzeniowym, niekiedy zakrzywione w profilu. Piki wykonane z różnych surowców kamiennych były używane już w dolnym paleolicie (w kulturze olduwajskiej i aszelskiej). W neolicie krzemienne i kamienne piki były używane m. in. jako narzędzia górnicze lub kopieniacze.

piec dymarski – (prasłow. *pektь – pieczenie; prasłow. *dymъ – dym; prasłow. *dъmǫ – wiać, dąć, dmuchać) pierwotny piec hutniczy służący do otrzymywania żelaza z rudy kopalnej lub darniowej, z zastosowaniem węgla drzewnego jako środka redukującego. Piece dymarskie były znane w Europie w epoce żelaza i szeroko stosowane w okresie wpływów rzymskich. Na obszarze ziem polskich najczęściej stosowano szybowe piece dymarskie typu kotlinkowego. Są one dobrze znane z obszaru dwóch największych zagłębi metalurgicznych z terenu barbarzyńskiej Europy: w Górach Świętokrzyskich i na zachodnim Mazowszu. Budując kotlinkowy piec dymarski w gruncie najpierw wykopywano kotlinkę o ścianach cylindrycznych lub lekko stożkowatych, o głębokości 30-80 cm i średnicy 25-60 cm. Nad kotlinką wznoszono z gliny lub ze specjalnie wykonanej suszonej cegły (wykonanej z gliny zmieszanej ze słomą) szyb o wysokości sięgającej 120-200 cm, o lekko nachylony ścianach. W dolnej części szybu wykonywano kilka otworów dmuchowych, do których być może podłączone były dysze tłoczące powietrze z miechów (mogły też służyć do kierowania do wnętrza pieca naturalnego dmuchu). Na poziomie otworów dmuchowych kształtowała się w procesie wytopu łupka żelazna, nie przylegająca do tworzącego się kloca żużla. Górna powierzchnia kloca żużla, zwana dziś przez specjalistów powierzchnią swobodnego krzepnięcia, nie była połączona z tworząca się łupką. W zagłębiu świętokrzyskim służyły do tego specjalnie wykonane cegły dmuchowe z lejkowatymi otworami. Kotlinkę pieca wypełniano węglem drzewnym lub dokładnie wysuszonymi, ustawionymi pionowo szczapami drewna. Na utworzony w ten sposób ruszt wsypywano rozżarzony węgiel drzewny i stopniowo rozgrzewano cały piec. Następował proces nazywany dziś bezpośrednią redukcją rudy żelaza. Zachodził on w relatywnie niskiej temperaturze (ok. 1200-1300°C). Nie osiągano temperatury topnienia żelaza (wynoszącej 1537°C), zatem w procesie wytopu nie zachodziło upłynnienie metalu. Proces redukcji polegał na stopniowym usuwaniu tlenu z tlenków żelaza zawartych w rudzie. Tlen był absorbowany przez tlenek węgla powstający przy spalaniu węgla drzewnego. Na poziomie otworów dmuchowych żelazo przechodziło do postaci metalicznej. Powstawała gąbczasta łupka żelaza przyczepiona do ścianek pieca, a poniżej, w kotlince kloc  żużla, powstały ze stopionej skały płonnej i zanieczyszczeń. Po rozgrzaniu pieca, do jego wnętrza wsypywano porcje węgla drzewnego i rozdrobnionej rudy żelaza. Głównym zadaniem kotlinki było magazynowanie spływającego w dół w czasie procesu wytopu żużla, zaś szyb był miejscem, w którym umieszczano wsad złożony z rudy żelaza i węgla drzewnego. Węgiel drzewny wypalano z drewna drzew iglastych i liściastych, a rudę żelaza rozdrabniano, oczyszczano i przeprażano. W trakcie trwającego ok. 12 godzin procesu wytopu temperatura żaru na wysokości dysz utrzymywała się w granicach 1200-1300/1400°C. Następował proces redukcji rudy do metalicznego żelaza. Efektem procesu redukcji była gąbczasta masa żelaza (tzw. łupka) i żużel, który spływał do położonej niżej kotlinki. Aby w procesie bezpośredniej redukcji otrzymać 100 kg żelaza należało spalić ok. 250-300 kg węgla i przetopić około 200 kg rudy żelaza. Proces redukcji trwał około doby. Przeciętna łupka żelazna uzyskiwana w jednym wytopie mogła ważyć około 20 kilogramów. Po zakończeniu wytopu piec kotlinkowy był rozbierany. Nie wykorzystywano go ponownie. Odkrywanymi przez archeologów pozostałościami dawnych wytopów są przede wszystkim dolne części pieców dymarskich (kotlinki i kloce żużla). Rekonstrukcja procesu redukcji wymaga więc przeprowadzania eksperymentalnego wytopu w replikach pieców. Pierwsze doświadczenia w tym zakresie były prowadzone w Wielkiej Brytanii i w Polsce pod koniec lat 50-tych XX wieku. W Polsce eksperymentalne wytopy prowadzili m. in. prof. Mieczysław Radwan, prof. K. Bielenin i specjaliści z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Kontynuowali je m. in. dr Szymon Orzechowski i dr Ireneusz Suliga. W czasie eksperymentu przeprowadzonego w 2008 roku w Starachowicach przeprowadzono udany eksperyment wytopu żelaza w replice pieca dymarskiego typu świętokrzyskiego (z kanałem bocznym obok kotlinki) z rudy hematytowej i limonitowej. Kotlinka została wypełniona drewnem, a w czasie trwania wytopu sukcesywnie dosypywano rudę. Eksperyment został z powodzeniem powtórzony w Warszawie, Łodzi i Otrębusach w latach 2009-2011. Po raz pierwszy odtworzono całość procesu dymarskiego przeprowadzanego w starożytności w zagłębiu świętokrzyskim. Udało się uformować spójną łupkę żelazną. Piece dymarskie, służące do wytopu żelaza, wywodzą się od wcześniejszych urządzeń tego typu, służących do wytopu rud innych metali (np. miedzi). W początkach epoki żelaza często prowadzono proces wytopu w piecach otwartych (bowl-furnaces). Szczególnie często używano ich na Zakaukaziu i na wybrzeżach Morza Czarnego (zwłaszcza na terenie współczesnej Gruzji w VIII-VII w. przed Chr.). Najstarsze znane archeologom piece dymarskie z obszaru Europy pochodzą z VI-V w. przed Chr. i są związane z kulturą późnohalsztacką. Zespół pieców otwartych z tego okresu odkryto m. in. na stanowisku Waschenberg w Górnej Austrii. Pieców otwartych używano jeszcze w średniowieczu (XIII-XIV w.). Piece dymarskie z dolną kotlinką były powszechne na obszarze Środkowej i Północnej Europy w okresie przedrzymskim i okresie wpływów rzymskich. Najstarsze pochodzą z ośrodka metalurgicznego w Populonii w Etrurii, z V w. przed Chr. Inne wczesne przykłady znane są ze stanowiska archeologicznego Taruga w Nigerii (ok. 280 lat przed Chr.) Używali ich Celtowie na obszarze środkowej Europy (np. w Burgenlandzie). Piece z dolna kotlinką budowała już ludność kultury lateńskiej, m. in. na obszarze Czech. Używała ich ludność obszarów Barbaricum (od Skandynawii po Ukrainę) poza granicami Imperium Rzymskiego aż do okresu wędrówek ludów. Spotykane były sporadycznie nawet w rzymskiej Galii. Bardziej zaawansowanym technicznie rodzajem pieca był kopułowy piec z otworem, którym żużel wypływał na zewnątrz. W Europie używano ich już w okresie halsztackim i lateńskim, a także na terenie prowincji Cesarstwa Rzymskiego (zwłaszcza w zagłębiu metalurgicznym w Noricum we wschodnich Alpach). Były to piece wielokrotnego użytku. Szybowe piece dymarskie z wypływem żużla na zewnątrz, często budowane na stałe, były używane także w średniowieczu (m. in. w X w. na Węgrzech). W średniowieczu coraz częściej używano pieców z grubymi ścianami, budowanymi nieraz z kamienia. W wyniku dalszej ewolucji pieców dymarskich, związanej m.in. ze zwiększeniem wysokości szybu, powstał wielki piec, którego rozwój doprowadził do zaniechania budowy dymarek.

piętro – (prasłow. *pęti – napinać, wyciągać, wznosić, podnosić) w geologii jednostka chronostratygraficzna dziejów Ziemi, wchodząca w skład oddziału (jednostka chronostratygraficzna, niższa rangą od systemu, czyli zespół skał powstałych w ciągu jednej epoki), w podziale geochronologicznym odpowiada mu wiek (jednostka geochronologiczna (czasowa), niższa rangą od epoki, której Czas trwania waha się od kilkuset tysięcy do kilkunastu milionów lat). Piętro jest to zespół skał powstałych w ciągu jednego wieku. Np. kreda górna (młodsza epoka kredy) dzieli się na następujące piętra: cenoman, turon, koniak, santon, kampan i mastrycht.

pionowy warsztat tkacki – (ręczne krosno pionowe; włos. piombo, łac. plumbum – ołów, pion ołowiany; niem. Werkstatt – warsztat, miejsce pracy; prasłow. *tъkati – dotykać, trącać, popychać, wpychać, wsadzać) rodzaj warsztatu tkackiego o konstrukcji pionowej, służący do ręcznego wytwarzania tkanin. Był on wykonany z drewna. Jego podstawową częścią były dwa drewniane, pionowe słupy (staciwa) zakończone widłami, do których była przymocowana pozioma, ruchoma belka (nawój). Do tej belki przymocowywano nici osnowy, przez którą przeplatano wątek. Nici osnowy podzielone są na dwa rzędy za pomocą poziomej belki (półnicielnicy), znajdującej się mniej więcej w połowie warsztatu, która wspierała się na dwóch kijach zakończonych widłami i umieszczonych w otworach wywierconych w staciwach. Osnowa była obciążona i naciągnięta u dołu ciężarkami tkacki wykonanymi z wypalanej gliny, lub kamienia. Dlatego najczęściej występującą pozostałością warsztatów tkackich odkrywanych przez archeologów są właśnie ciężarki tkackie. Krosno pionowe mogło mieć do 2 metrów długości i do 3 metrów szerokości. Przeznaczone było do tkania tkanin w jednym kawałku. Dla tkanin utkanych na pionowym warsztacie charakterystyczny był tzw. sznur początkowy, czyli odrębny fragment tkaniny, który przygotowywano wcześniej na mniejszym krośnie, a następnie wplatano w osnowę. Jego zadaniem było zapobieganie rozplataniu się tkaniny. Pionowe warsztaty tkackie były używane już w neolicie, w bałkańskiej kulturze Starčevo-Körös-Criş (5800-4500 przed Chr.), a także w kulturze ceramiki wstęgowej rytej (5700-4900 przed Chr.), a w późnym neolicie także w osadach nadjeziornych na terenie Szwajcarii. Ciężarki tkackie znane są z neolitycznej Anatolii, Palestyny i Szwajcarii (IV tys. przed Chr.), a także  z okresu wczesnodynastycznego z południowej Mezopotamii (III tys. przed Chr.). Przedstawienia pionowych krosien znane są z alpejskich rytów naskalnych z epoki brązu i z egipskich malowideł w grobowcach z czasów  Średniego Państwa. Były znane także w regionie egejskim, na Bliskim Wschodzie i w Egipcie. Wywodziły się z wczesnych neolitycznych kultur z północnej części „Żyznego Półksiężyca”. Pionowych krosien używano powszechnie także w epoce brązu, epoce żelaza i w średniowieczu. Były one najpopularniejszym typem warsztatu tkackiego używanego w starożytnych kulturach basenu Morza Śródziemnego, zwłaszcza w Grecji. Zwano je „starymi krosnami greckimi”, lub „homeryckimi”. Według rzymskiego uczonego Pliniusza Starszego żona króla Rzymu Tarkwiniusza miała utkać na pionowym warsztacie pierwszą tunikę (Historia Naturalna VIII, 195). Pionowy warsztat tkacki został stopniowo wyparty z użycia w Europie przez inne typy krosien (np. pionowy warsztat tkacki z górną i dolną ramą), począwszy od okresu rzymskiego. Mimo to, bardzo długo, bo aż do połowy XX wieku pionowe krosna wykorzystywano w ludowym tkactwie Skandynawii i Islandii. Pionowy warsztat tkacki był używany także przez prekolumbijskie ludy Obu Ameryk aż do przybycia Europejczyków u progu epoki nowożytnej.

pismo klinowe (prasłow. *pьsati – rysować, ryć, wyskrobywać, kreślić znaki, malować; prasłow. *kъlinъ / *klinъ – narzędzie do rozszczepiania, klin) – jeden z kilku najstarszych systemów pisma na Świecie, używany od IV tys. przed Chr. do I w. po Chr. na Bliskim Wschodzie. Zostało ono odczytane przez nowożytnych uczonych w XIX wieku. W 1802 roku niemiecki uczony G. F. Grotefend zdołał odczytac inskrypcje z Persepolis zapisane w staroperskim piśmie klinowym. W latach 1835-1847 H. Rawlinson skopiował trójjęzyczną inskrypcję Dariusza I z Behistun w Iranie. W latach 1851-1855 Rawlinson i Hincks zaczęli odczytywać pismo akadyjskie. W 1857 roku, po słynnej, przeprowadzonej w Londynie eksperymentalnej próbie odcyfrowania tekstu klinowego przez czterech uczonych (Hincksa, Rawlinsona, Opperta i Talbota) pismo klinowe zaczęto uważać za odczytane i w pełni zrozumiałe. Było to pismo ideograficzno-sylabiczne, które składało się z trzech kategorii znaków: ideogramów, oznaczających całe wyrazy i pojęcia, znaków o wartości fonetycznej (sylabicznej), oraz tzw. determinatywów, występujących przed lub po wyrazie i określających jego kategorię znaczeniową. Najczęściej było zapisywane na glinianych tabliczkach za pomocą rylca, względnie rysika, wykonanego z trzciny, drewna, lub metalu. Wykonywano także inskrypcje na twardszych materiałach (kamieniu, metalu). Pismo klinowe wywodzi się od wczesnych systemów notacji liczbowej za pomocą żetonów (tokenów), używanych na Bliskim Wschodzie w neolicie, eneolicie i wczesnej epoce brązu. Żetony te, oznaczające różne przedmioty i kategorie produktów często przechowywano w zamkniętych, glinianych kulach (kopertach) zwanych bullami, by zachować informację o obrocie różnymi przedmiotami, czy towarami. W razie wątpliwości bullę rozbijano, by stwierdzić, ile żetonów jest w środku. Z czasem na powierzchni takich glinianych kopert odciskano tokeny, by mieć pod ręką informację o ich zawartości. Od takich znakowanych i niekiedy opieczętowany bulli wywodzą się tabliczki z wczesnymi zapisami piktograficznymi. Około 3500 lat przed Chr. w południowej Mezopotamii pojawiło się prymitywne protopismo piktograficzne, które bezpośrednio wywodziło się od sytemu kopert i żetonów. Najstarszym znanym dokumentem zapisanym w piśmie piktograficznym poprzedzającym pismo klinowe jest wapienna tabliczka odkryta w sumeryjskim mieście Kisz i pochodząca sprzed 3350 lat przed Chr. Około 3350-3200 lat przed Chr., w okresie Uruk III, mieszkańcy Mezopotamii zaczęli stosować pismo piktograficzne, które było pierwszym etapem rozwoju pisma klinowego. Zapisywano nim teksty o treści gospodarczej (spisy, wykazy, pokwitowania, faktury, inwentarze). Było to już zapewne pismo służące do zapisu prostych tekstów w języku sumeryjskim. Największe zbiory tabliczek z tym wczesnym pismem zostały znalezione w Uruk i Dżemdet Nasr w południowym Iraku. Z biegiem czasu znaki pisma stawały się coraz bardziej schematyczne i przybrały formę zbioru prostych klinów, odciskanych końcówką rylca na tabliczce. Około 2800 lat przed Chr. w użyciu było już w pełni klinowe pismo sylabiczne. Prawdopodobnie około połowy III tys. przed Chr. skrybowie zmienili kierunek pisania, odwracając tabliczki o 90º, dzięki czemu zaczęto pisać w linijkach od lewej do prawej strony. Za pomocą pisma klinowego zapisywano następujące języki: sumeryjski, akadyjski, babiloński, asyryjski, elamicki, eblaicki, hetycki, hurycki, ugarycki, luwijski, palajski, urartejski, staroperski. W XIV w. przed Chr. w syryjskim mieście nadmorskim Ugarit pojawiła się alfabetyczna odmiana pisma klinowego, którym zapisywano dźwięki miejscowego języka. Od mieszkańców Mezopotamii pismo klinowe przejęły ludy zamieszkujące sąsiednie kraje: Iran, Syrię i Lewant, Anatolię, Wyżynę Armeńską. Przystosowanie do ich potrzeb pisma używanego początkowo tylko do zapisywania izolowanego języka sumeryjskiego każdorazowo oznaczało modyfikację systemu, a niekiedy także daleko idące zmiany i uproszczenia. W późnej epoce brązu za pomocą pisma klinowego prowadzono nawet korespondencję dyplomatyczną pomiędzy faraonami egipskimi i władcami Bliskiego Wschodu. Spore archiwum tej spisanej w języku akadyjskim korespondencji odkryto w El Amarna w środkowym Egipcie. Wielkie archiwa zawierające tysiące glinianych tabliczek odkryto m. in. w Ummie, Girsu, Ebli, Mari, Larsie, Sippar, Nuzi, Hattusas, Ugarit, Niniwie. W I tys. przed Chr. asyryjscy skrybowie dokonali uproszczenia formy znaków klinowych. Pismo klinowe było stopniowo wypierane z codziennego życia przez alfabet aramejski, a potem także grecki. Posługiwano się nim w Mezopotamii jeszcze w I w. po Chr. Najmłodszy zapisany nim tekst to almanach astronomiczny pochodzący z 75 r. po Chr. Teksty klinowe odczytywano prawdopodobnie jeszcze w III w. po Chr. Pismo klinowe liczyło kilkaset (od 300 do 1000 znaków w zależności od wariantu, języka zapisu i okresu historycznego). Ich nauka zajmowała dużo czasu, zatem umiejętnością czytania i pisania dysponowała niewielka liczba ludzi. Byli to przede wszystkim skrybowie, którzy kształcili się w specjalnych szkołach. Musieli opanować znajomość znaków pisarskich, matematyki i geometrii, oraz reguł zapisu i odczytywania tekstów, przy okazji zapoznając się z mezopotamską spuścizną literacką. Dzięki wykopaliskom archeologicznym udało się odnaleźć około 2 mln tabliczek z napisami w piśmie klinowym. Tylko niewielką część udało się dotąd odczytać i opublikować. Badaniem zapisów w piśmie klinowym i piśmiennictwa ludów posługujących się tym systemem zapisu zajmują dziedziny nauki zwane asyrologią (asyriologią) i sumerologią.

pismo hieroglificzne – (gr. ἱερός [hieros] – święty, γλύφω [glyfo] – rzeźbić, ryć) system pisma wynaleziony i używany w starożytnym Egipcie, a zarazem jeden z kilku najstarszych na Świecie. Był używany od ok. 3300/3200 przed Chr. aż do IV-V w. po Chr., czyli od okresu predynastycznego, aż po okres rzymski i bizantyjski. Pismo hieroglificzne zostało odczytane przez francuskiego uczonego Jean François Champolliona w 1822 roku na podstawie dwujęzycznej (grecko-egipskiej) inskrypcji z czasów Ptolemeusza V Epifanesa (ze 196 r. przed Chr.), zwanej także kamieniem z Rosetty. Najstarsze inskrypcje hieroglificzne znane są z płytek kościanych odkrytych w grobowcu tzw. Króla Skorpiona z cmentarzyska w Abydos w Górnym Egipcie (ok. 3300-3200 lat przed Chr.) i z tzw. Palety Narmera z Hierakonpolis. Hieroglify wywodzą się z piktogramów spotykanych na naczyniach i pieczęciach kultury Nagada. Najdawniejsze napisy to kościane etykiety różnych produktów, dokumentujące ich miejsce pochodzenia, rodzaj i ilość, a także krótkie inskrypcje zawierające imiona władców. Najstarsza inskrypcja hieroglificzna zawierająca zapis pełnego zdania pochodzi z odcisku pieczęci znalezionego w grobowcu króla Peribsena (ok. 2800 lat przed Chr.). Dojrzały system pisma hieroglificznego wykształcił się w czasach Starego Państwa. Z końca III dynastii pochodzi pierwsza inskrypcja biograficzna dostojnika o imieniu Meczen. W okresie Starego Państwa, bądź jeszcze w okresie predynastycznym z pisma hieroglificznego rozwinęło się pismo hieratyczne, będące rodzajem kursywy przeznaczonej do zapisywania inskrypcji, które nie miały charakteru monumentalnego. Hieroglifami zaczęto zapisywać teksty o charakterze religijnym, czego najstarszym przykładem są „Teksty Piramid” z czasów V i VI dynastii. W czasach Średniego Państwa nadal rozwijało się pismo hieroglificzne i hieratyczne, które służyło do zapisu klasycznego języka egipskiego. W czasach Nowego Państwa zaczęto zapisywać język nowoegipski, a w III okresie przejściowym – język późno egipski. W Okresie Późnym, w VII w. przed Chr. z pisma hieratycznego wykształciło się pismo, zwane demotycznym. W okresie hellenistycznym i rzymskim w codziennym użyciu królowała demotyka, a pismo hieroglificznego używano przede wszystkim na reliefach świątynnych, stelach i inskrypcjach na kamieniu. Liczba znaków hieroglificznych wzrosła kilkukrotnie, a do samego pisma przeniknęły elementy kryptografii. Znajomość hieroglifów stopniowo zanikała, ograniczając się do wąskiej grupy egipskich kapłanów. Pisma hieroglificznego używano także w Nubii (Kusz, Napata, Meroe). W III w. przed Chr. powstało w Nubii oparte na egipskich hieroglifach pismo meroickie. Od pisma hieroglificznego wywodzi się także pismo protosynajskie (ok. 1850-1500 przed Chr.), od którego wywodzą się praktycznie wszystkie znane alfabety (protokananejski, fenicki, aramejski, grecki, łaciński, herbrajski, nabatejski, arabski). Ostatnią inskrypcją hieroglificzną jest zapisane w 394 r. po Chr. tzw. grafitto Esmet-Achom, pochodzące ze świątyni Izydy na wyspie File. W okresach od Starego Państwa do Okresu Późnego pismo hieroglificzne liczyło od 750 do 1000 znaków. W czasach ptolemejskich liczba znaków wzrosła do 5000-7000. Są wśród nich ideogramy, fonogramy i determinatywy. Jeden znak w różnych kontekstach mógł pełnić wszystkie funkcje. Znaczenie danego znaku wynika z jego kontekstu. W piśmie egipskim Az do okresu ptolemejskiego nie istniał zapis samogłosek. Znaki zapisywano w liniach poziomych, bądź w pionowych kolumnach. Kierunek hieroglifów przedstawiających postacie ludzkie i zwierzęce zwykle wskazuje początek tekstu. W okresie Średniego Państwa ustalił się jednolity kierunek pisma hieratycznego – od prawej do lewej strony. Teksty hieroglificzne pisano zarówno od lewej do prawej, jak i od prawej do lewej. Pisma hieroglificznego używano głównie do zapisywania inskrypcji monumentalnych na kamieniu. Rzeźbiono w nim znaki wklęsłe lub wypukłe, a czasem także malowano znaki pisma na ścianach grobowców i na sarkofagach, a także odpiskiwano je pieczęciami. Czasem żłobiono je na ścianach skał i budynków kamiennych. Do codziennych zapisków administracyjnych, gospodarczych, czy do zapisywania literatury służyło pismo hieratyczne, a w późniejszym okresie demotyczne. Pisano nimi na papirusie, ostrakach (skorupach ceramicznych), kawałkach wapienia, płótnie, drewnie. System pisma hieroglificznego był skomplikowany i jego opanowanie wymagało wielu lat nauki. Jedynie niewielka liczebnie warstwa pisarzy posiadała umiejętność czytania i pisania. Piśmienni byli także przynajmniej niektórzy faraonowie. Odczytywaniem i badaniem staroegipskich tekstów, a także badaniami nad historią i kulturą starożytnego Egiptu zajmuje się nauka zwana egiptologią.

plejstocen – (dyluwium, epoka lodowa; gr. πλεῖστος [pleistos] – większość, καινός [kainos] – nowy) starsza epoka czwartorzędu trwająca od 2,58 mln do 11,7 tys. lat temu. Plejstocen następuje po pliocenie (najmłodszej epoce neogenu) i poprzedza holocen. Termin plejstocen został wprowadzony w 1839 roku przez brytyjskiego geologa Charlesa Lyell’a. Plejstocen był okresem częstych zmian klimatycznych. Okresy oziębienia klimatu (glacjały) przeplatały się z czasami jego ocieplenia (interglacjałami). Efektem tych cyklicznych wahań temperatury były naprzemienne okresy ekspansji i regresji lądolodów, zwłaszcza na półkuli północnej. Geolodzy wyróżniają następujące okresy glacjalne i interglacjalne: 1. zlodowacenie północno-wschodniopolskie (Günz), 1 mln 200 tys.-950 tys. lat temu ; 2. interglacjał podlaski (Günz/Mindel), 950-730 tys. lat temu ; 3. zlodowacenie południowopolskie (Mindel), 730-430 tys. lat temu ; 4. interglacjał mazowiecki, interglacjał wielki (Mindel/Riss), 430-300 tys. lat temu ; 5. zlodowacenie środkowopolskie (Riss), 300-120 tys. lat temu ; 6. interglacjał eemski (Riss/Würm), 130/120-115 tys. lat temu ; 7. zlodowacenie północnopolskie, zlodowacenie bałtyckie, ostatnie zlodowacenie (Würm), 115 tys.-11,7 tys. lat temu. W czasie niektórych interglacjałów klimat był dużo cieplejszy, niż dziś. Przyczyną zlodowaceń były zmiany nasłonecznienia powierzchni Ziemi, związane z tzw. cyklami Milankovicia. Były one spowodowane zmianą kształtu orbity Ziemi, oraz zmianą położenia i nachylenia osi Ziemi. W okresach zlodowaceń obniżał się poziom mórz i oceanów na skutek związania dużych ilości wody przez lodowce. Wiele połaci terenu, które dziś znajduje się pod wodą, było w plejstocenie stałym lądem (np. Doggerland pomiędzy Skandynawią i Wyspami Brytyjskimi, dziś znajdujący się na dnie Morza Północnego, lub Beringia, łącząca skraj kontynentu azjatyckiego z Alaską). Północna część Europy była pokryta w okresach zlodowaceń tzw. fenno-skandyjską tarczą lodową (lądolodem skandynawskim), która miała początek w Górach Skandynawskich i pokryła obszary aż po podnóże Karpat i Sudetów. W Ameryce Północnej północną część kontynentu pokrył aż po doliny rzek Missouri i Ohio lądolód laurentyjski. Głównymi utworami geologicznymi plejstocenu są: osady rzeczne, jeziorne i stokowe, osady fluwioglacjalne (wymywane przez wody wypływające z lądolodu), lessy, gliny zwałowe, piaski, żwiry, głazy narzutowe. Lądolód plejstoceński ukształtował znaną nam współcześnie rzeźbę obszaru Polski. Powierzchniowa warstwa większości terytorium naszego kraju zbudowana jest z utworów przetransportowanych i zdeponowanych przez lodowce i towarzyszące im wody powierzchniowe. Są one skałami macierzystymi większości gleb Polski. W plejstocenie zwiększyła się powierzchnia biomów trawiastych na całym globie. Na przedpolu lądolodu rosła glacjalna tundra i stepotundra (tzw. „mamuci step”) z roślinnością zimnolubną: wierzbą zielną, brzozą karłowatą, dębikiem ośmiopłatkowym, mchy porosty. Obszary położone na południe od tundry rosły lasy typu tajgi. Faunę plejstocenu zdominowały wielkie ssaki: mamuty, mastodonty, tygrysy szablozębne, Diprotodon, niedźwiedzie jaskiniowe, leniwce olbrzymie, Gigantopithecus, nosorożce włochate, a także przedstawiciele wielkich ptaków nielotnych (mamutaki, orły Haasta), oraz liczne słoniowate i koniowate. W plejstocenie rozwinął się rodzaj Homo do którego należy człowiek współczesny i jego biologiczni przodkowie. Plejstocen obejmuje swoim zasięgiem chronologicznym cały okres rozwoju kultury ludzkiej zwany paleolitem. Do końca plejstocenu ludzie zasiedlili wszystkie istniejące na Ziemi kontynenty.

płaskur – (prasłow. *plaskъ – płaski) cienki, kilku- lub kilkunastocentymetrowej grubości pokład złoża kopaliny w formie płaskiego krążka (np. rudy żelaza, bądź krzemienia). Tym mianem określana jest także grubsza warstwa skały płonnej, lub warstwa kopaliny w pokładzie, oddzielająca się równo od otaczającej skały, albo cienka warstwa rudy żelaza.

płoszcze – (staropol. płoszcz – grot strzały) krzemienne duże ostrze obrabiane bifacjalnie (dwustronnie) z wyodrębnionym trzonkiem. Mogło pełnić funkcję grotu broni drzewcowej lub sztyletu. Na ziemiach polskich płoszcza były popularne we wczesnej epoce brązu, szczególnie w kulturze mierzanowickiej (ok. 2200-1650 przed Chr.), w Małopolsce i na Lubelszczyźnie, a oprócz tego także na zachodniej Ukrainie. Krzemienne płoszcza były importowane przez społeczności zamieszkujące ziemie polskie z Wołynia i Jutlandii.

pobijak – (prasłow. *biti – uderzać, zadawać razy) narzędzie drewniane w formie młota lub pałki z dużym obuchem (a niekiedy także kuli kamiennej), służące do pobijania (uderzania) ręcznego dłuta w czasie obróbki kamienia, drewna, lub innych materiałów. Pobijaki wykorzystywano także w dawnym górnictwie do uderzania (pobijania) innych narzędzi służących do urabiania skał.

podcinka – (prasłow. *tęti – ciąć) górnicza technika urabiania skały polegająca na poziomym dłutowaniu w miejscu rozwarstwienia skały. W Krzemionkach stosowano ją głównie przy urabianiu stropów wyrobisk kopalnianych.

podsadzanie – (prasłow. *saditi – sadowić, osadzać, umieszczać) wypełnianie wyeksploatowanych wyrobisk kopalnianych materiałem (skałą lub piaskiem) nie będącym przedmiotem eksploatacji, otrzymywanym na miejscu, przy urabianiu, lub dostarczanym z zewnątrz. Materiał podsadzkowy powinien być nietoksyczny i niepalny (może to być skała płonna, żwir, piasek, żużel, popiół). W pradziejach i starożytności górnicy stosowali podsadzkę suchą, układaną ręcznie.

podszybie – (prasłow. *podъ – pod, poniżej) komora podziemna przy szybie na danym poziomie, lub zespół wyrobisk podziemnych bezpośrednio przylegających do szybów. Na podszybiu następuje zmiana kierunku transportu urobku z poziomego (w chodniku) na pionowy (w szybie). Odbywa się tu załadunek wydobytego urobku, rozładunek materiałów, oraz wchodzenie i wychodzenie załogi kopalni.

pokład – (prasłow. *klasti – stawiać w pozycji leżącej, płasko kłaść, układać) złoże zalegające w formie warstwy na dużej przestrzeni i ograniczone dwiema równoległymi warstwami: górną (stropem) i dolną (spągiem). Pokłady są charakterystyczne dla złóż skał osadowych. W górnictwie mianem pokładu określa się warstwę kopaliny użytecznej zalegającej między dwoma pokładami skał płonnych.

pole górnicze – wyznaczona i nazwana powierzchnia gruntu, na której odkryto złoża użytecznego minerału i prowadzi się ich eksploatację. Pozostałością dawnej eksploatacji kopalin są pradziejowe i historyczne pola górnicze z widocznymi w terenie pozostałościami robót górniczych z przeszłości i z antropogenicznymi formami terenu. W sensie historycznym i prawnym pole górnicze to przestrzeń wyznaczona nadaniem górniczym, w granicach której powstawała własność górnicza i prowadzono prawnie usankcjonowaną eksploatację kopalin.

pole eksploatacyjne – (prasłow. *poľe – równina, pusta płaszczyzna; fr. exploitation – użytkowanie) część złoża przeznaczona do wybierania za pomocą określonego systemu eksploatacji. Może mieć zróżnicowany kształt i wymiary, choć współcześnie preferuje się pola prostokątne. W górnictwie tym mianem określa się także część złoża rozciętą głównymi robotami przygotowawczymi, gotową do wybierania, bądź już podlegającą wybieraniu.

półsurowiec – (prasłow. *polъ – jedna z dwóch części, połowa; prasłow. *surovъ – surowy, nie obrobiony, świeży, mokry) wytwórz krzemienny (lub wykonany z innego rodzaju skał) przeznaczony do dalszej przeróbki na narzędzia. Półsurowcami są wióry i odłupki krzemienne.

półwytwór – (prasłow. *tvoriti – powodować powstanie czegoś; robić, czynić; formować, kształtować) niedokończone narzędzie wykonane z krzemienia lub innego surowca, porzucone we wczesnym stadium obróbki. Mógł stanowić formę wyjściową do produkcji gotowego narzędzia. Przykładem mogą być z grubsza obrobione półwytwory siekier z krzemienia pasiastego, które poddawano dalszej obróbce i wytwarzano z nich gotowe siekiery.

pracownia krzemieniarska – (prasłow. *portja – trud, wysiłek fizyczny; zajęcie fizyczne, robota, praca) stanowisko archeologiczne (miejsce), w którym dokonywano przygotowania i obróbki surowca krzemiennego, eksploatacji obłupni i rdzeni, a także produkcją gotowych narzędzi. Pracownie takie znane są już z okresu paleolitu dolnego i środkowego. Znane są pracownie przydomowe (ulokowane na stanowiskach osadniczych) i nakopalniane (usytuowane w bezpośrednim sąsiedztwie miejsc wydobycia surowca). W obrębie niektórych pracowni zajmowano się tylko jednym etapem obróbki surowca krzemiennego (np. przygotowaniem rdzeni, lub produkcją półsurowca). Na powierzchni pracowni krzemieniarskich spotyka się z reguły dużą ilość porzuconych wytworów krzemiennych, stanowiących odpady produkcyjne, bądź nieudane wyroby. Wielkie skupienia pradziejowych pracowni krzemieniarskich są znane szczególnie z północnego obrzeża Gór Świętokrzyskich, Wyżyna Krakowsko-Częstochowskiej i z okolic Mielnika nad Bugiem.

pradzieje – (prehistoria, prahistoria; łac. præ – przed, wcześniej, historia – dzieje; prasłow. *dějati sę – odbywać się, zdarzać się) najdłuższy okres dziejów ludzkości, trwający od pojawienia się pierwszych istot ludzkich, bądź od momentu, kiedy człowiek zaczął używać narzędzi (3,3 mln lat temu) do powstania pierwszych źródeł pisanych. Innymi słowy, są to dzieje ludzkości, których bieg nie został odnotowany w żadnych źródłach pisanych. Pierwsze systemy pisma powstały ok. 3400-3200 lat przed Chr. w Dolinie Nilu i na Nizinie Mezopotamskiej, ale na innych obszarach pismo upowszechniało się dużo wolniej. Dlatego koniec czasów prehistorycznych (pradziejów) jest datowany rozmaicie na różnych obszarach. Większa część Europy i Azji wyszła z czasów prehistorycznych w epoce brązu i żelaza, ale np. na Nowej Gwinei pradzieje skończyły się dopiero pod koniec XIX wieku. Na obszarach, które były one opisywane przez źródła innych ludów i kultur (ale gdzie nie istniały jeszcze rodzime źródła pisane) mamy do czynienia z protohistorią. Takim obszarem w epoce żelaza było Barbaricum (ziemie zamieszkane przez barbarzyńców poza zasięgiem Cesarstwa Rzymskiego) opisywane przez greckich i rzymskich autorów. Na jednych terenach żyły ludy znające pismo i rachubę czasu, a ludność innych obszarów pozostająca na niższym stopniu rozwoju nie dysponowała tymi wynalazkami, ale pozostawała w kontakcie z ludami piśmiennymi. Głównym źródłem informacji o pradziejach są źródła materialne (zabytki archeologiczne), badane przez specjalistów, którzy posługują się także informacjami przynoszonymi przez nauki przyrodnicze (paleontologię, biologię, antropologię, geologię) i społeczne (przede wszystkim etnografię). Badaniem prehistorii zajmuje się archeologia pradziejowa. Badacz prehistorii nie operuje nazwami ludów i imionami postaci historycznych, ale zajmuje się kulturami i zespołami archeologicznymi, niemymi, materialnymi wytworami człowieka. Pojęcie prehistorii (prehistory) pojawiło się w angielskim piśmie archeologicznym oko 1836 roku. Analogiczny termin (förhistorisk – przedhistoryczny) pojawił się w druku w Danii już w 1834 roku. Wcześniej mówiono o czasach i ludach prymitywnych. We współczesnym znaczeniu termin prehistoria (pradzieje) spopularyzował brytyjski archeolog John Lubbock w swojej niezwykle popularnej książce „Pre-historic times, as illustrated by ancient remains, and the manners and customs of modern savages” (Czasy prehistoryczne jak są zilustrowane przez starożytne pozostałości oraz sposoby bycia i obyczaje współczesnych dzikich, 1865).

procesy stokowe – (łac. processus – przebieg, proces; pol. stoczyć się – tocząc zsunąć się z góry) zespół czynników prowadzących do zrównania terenu poprzez transport materiału skalnego w dół.

profil geologiczny – (przekrój geologiczny; łac. pro – dla, przed, za; łac. filare – narysować, obracać) w geologii zespól utworów skalnych rozpatrywanych pod względem ich następstwa stratygraficznego, a także graficzne (w postaci wyskalowanego pionowego słupka) lub tekstowe (zwykle tabela) przedstawienie kolejności występowania na określonym obszarze, w odsłonięciach, lub w otworach wiertniczych zespołów warstw skalnych i opis ich cech litologicznych. Na dole profilu geologicznego umieszcza się skały najstarsze, a u góry najmłodsze. Przekrój geologiczny jest jednym z podstawowych załączników do mapy geologicznej.

protocywilizacja – (gr. πρωτος [protos] – pierwszy, najwcześniejszy, najważniejszy, łac. civitas – miasto, państwo, społeczność obywatelska) termin stosowany w archeologii i odnoszący się do niektórych szczególnie wysoko rozwiniętych kultur archeologicznych, które jednak nie sięgnęły poziomu rozwoju pierwszych zurbanizowanych i piśmiennych cywilizacji, które narodziły się w pasie podzwrotnikowym Starego Świata. Terminem protocywilizacji określa się zespół kultur archeologicznych, które rozwijały się w okresie eneolitu (ok. 4500 lat przed Chr.) na obszarze wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego i zachodnich wybrzeży Morza Czarnego (kultury Gumelniţa–Karanowo VI, Cucuteni-Trypole, Warna). Na obszarze tych kultur rozwinęła się eksploatacja rud miedzi i metalurgia, użycie zwierząt pociągowych i pojazdów kołowych, specjalizacja produkcyjna, a także zróżnicowanie statusu społecznego i majątkowego, widoczne w wyposażeniu pochówków. Powstały osady o charakterze centralnym, pełniące funkcję ośrodków władzy, często ufortyfikowanych. W wymienionych kulturach naczelną rolę spełniały elity polityczne akumulujące bogactwo i panujące nad ośrodkami władzy. Ich przedstawiciele byli grzebani w bardzo bogato wyposażonych grobach (takich jak groby z Warny). Pojawiły się pierwsze przykłady protopisma (tabliczki z Tartarii i Gradesznicy). Wszystkie te charakterystyki są podobne do cech pierwszych cywilizacji z południowej Mezopotamii i doliny Nilu, co wskazuje, że kultury neolityczne południowo-wschodniej Europy były na drodze do sformowania pierwszych społeczeństw państwowych już ponad 1 tys. lat wcześniej, niż społeczności z obszaru Bliskiego Wschodu. Ich rozwój został jednak zahamowany przez zmiany klimatyczne u progu okresu preborealne (osuszenie klimatu i stepowienie), oraz przez ekspansję ludów ze stepu nadczarnomorskiego na przełomie V i IV tys. przed Chr.

przekłuwacz – (prasłow. *kolti – kłuć, uderzać czymś ostrym) typ narzędzia krzemiennego, bądź kamiennego posiadającego wyodrębniony wąski, lecz zawsze zaokrąglony wierzchołek uformowany przez zastosowanie przeważnie stromego retuszu dwu krawędzi bocznych. Wyróżnia się przekłuwacze typowe, o dobrze wyodrębnionym wierzchołku (zwanym żądłem), oraz atypowe, o żądle szerszym i słabo wyodrębnionym. Przekłuwacze pojawiły się jeszcze w paleolicie środkowym, ale najliczniej występowały w paleolicie górnym, zwłaszcza w kulturze magdaleńskiej. Przekłuwacze o wygiętym w profilu wierzchołku nazywane są pazurami.

przemysł – (staropol. przemysł – pomysłowość, spryt, przemyślność; łac. industria – duża aktywność, energia, pilność, pracowitość; celowość, celowe działanie; prasłow. *mysliti – myśleć) termin archeologiczny określający zespół narzędzi kamiennych charakteryzujących się identycznymi lub zbliżonym parametrami takimi jak: kształt, jakość obróbki, technika wykonania, wielkość, sposób użytkowania itd. Termin przemysł jest używany szczególnie w stosunku do wczesnych odcinków paleolitu, w których narzędzia kamienne są często jedyną kategorią zabytków. Grupa następujących po sobie w czasie przemysłów wykazująca zróżnicowane typologiczne i chronologiczne jest nazywana cyklem przemysłowym. Równoczasowe przemysły nazywane są często grupami przemysłowymi. Grupa kultur archeologicznych podobnych pod względem rodzajów i form używanych w nich narzędzi kamiennych nazywana jest technokompleksem. Pojęcie technokompleks jest odpowiednikiem kręgu kulturowego. Przemysły są wydzielane najczęściej na podstawie analiz typologicznych i statystycznych rozmaitych typów zabytków kamiennych (tzn. na podstawie udziału poszczególnych typów zabytków w materiale archeologicznym).

przęślik – (prasłow. *pręsti – przerabiać włókno na nici, na przędzę) element wrzeciona, ciężarek w postaci niewielkiego krążka z otworem, przymocowany do wrzeciona przy ręcznym wykonywaniu przędzy z lnu i wełny. Przęślik pełnił funkcję koła zamachowego i miał za zadanie zwiększyć bezwładność wrzeciona oraz zapobiegać zsuwaniu się nici nawiniętych na wrzecionie. Przęśliki wykonywano zwykle z wypalonej gliny, ale także z drewna, brązu, łupków, ołowiu, a nawet bursztynu.

przodek górniczy – (prasłow. *perdъ – przednia część czegoś) miejsce w kopalni, gdzie wybiera się zawartość pokładu, aktywny koniec wyrobiska korytarzowego (chodnika), na którym mają miejsce wszystkie prace związane z dalszym drążeniem wyrobiska i pozyskiwaniem kopaliny użytecznej. Odbywa się tu urabianie skały, odstawianie urobku i stawianie obudowy wyrobiska.

przycieś – (podwalina) najniższa (pierwsza kładziona przy budowie) belka w drewnianych konstrukcjach ścian budynków. Jest to podstawa wykonana z odpowiednio spojonych belek, na której opiera się ściana budowli.

pseudonarzędzie – (gr. ψευδής [pseudēs] – fałszywy, kłamliwy) przedmiot który nie jest właściwym narzędziem krzemiennym wykonanym przez człowieka, lecz jest jedynie zewnętrznie do niego podobny. Pseudonarzędzia nie są  istocie narzędziami, lecz tylko przedmiotami, które przypadkowo upodobniły się do nich na skutek naturalnych procesów.

puchar – (łac. bicarium – czasza) duże, często ozdobne naczynie w kształcie głębokiej czary lub kielicha, (czasem z nakrywą) oraz z okazjonalną dekoracją, służące do picia. Puchar może mieć także formę cylindrycznego (bądź zbliżonego do cylindra) naczynia z rozszerzającym się wylewem i płaskim dnem, pozbawionego uszu i imadeł. Puchary wykonywano już w pradziejach i w starożytności z gliny, metalu i szkła. Puchary były charakterystycznymi dla kultur neolitu, eneolitu i wczesnej epoki brązu naczyniami, od których urobiono nazwy kilku z nich (kultura pucharów lejkowatych, kultura pucharów dzwonowatych). Dla kultury ceramiki sznurowej charakterystyczne były tzw. puchary typu A, zdobione odciskami sznura. Naczynia w typie pucharów były często umieszczane ze zmarłymi w grobach. Ich użycie wiąże się niekiedy z upowszechnieniem spożycia napojów alkoholowych (piwa, miodu pitnego, wina). W okresie rzymskim popularne były puchary do picia wykonane ze szkła i metali szlachetnych (np. srebra). Wiele z nich docierało w charakterze importów na obszary położone poza limesem, np. na terytorium kultury przeworskiej (przykładem mogą być srebrne pucharki z grobu książęcego w Łęgu Piekarskim z I w. po Chr.). W średniowieczu sztuka wykonywania tego typu kosztownych naczyń przetrwała na muzułmańskim Bliskim Wschodzie. Użycie pucharów wykonanych ze złota, srebra, cyny, szkła, kości słoniowej i kamieni półszlachetnych upowszechniło się w Europie w XV wieku. Szczególnie popularne były szklane puchary cechowe zwane wilkomami.

punkt węzłowy – (łac. punctum – punkt, kropka; prasłow. *vęzati – wiązać) w górnictwie pojęcie to oznacza miejsce w wyrobisku kopalni, w których prądy powietrza rozdzielają się i łączą.

radiolaryt – (łac. radiolaria – promienice) osadowa skała krzemionkowa pochodzenia organicznego, zbudowana ze szczątków promienic (radiolarii), oraz spoiwa krzemionkowego (głównie opalowo-chalcedonowego). Tworzy się w warunkach sedymentacji abisalnej (głębinowej, w najgłębszej strefie oceanów i mórz). Powstają przez osadzanie mułów radiolariowych w głębokich morzach. Najpopularniejsze odmiany radiolarytu pochodzą z okresu jury i występują w skałach w formie ławic i soczewek. Radiolaryt zawiera substancje bitumiczne, związki żelaza, chloryty, nadające mu zabarwienie ciemnoczerwone, ciemnozielone lub czarne. Jest to skała drobnoziarnista i zwięzła, twarda i często spękana. Występuje w Ameryce Północnej, na Sycylii, W Szkocji, w Niemczech, w Alpach, Turcji, w Iranie, Syrii, na Cyprze, w górach Zagros, w Indonezji i w Australii. W Polsce złoża radiolarytu znajdują się w Tatrach, Karpatach fliszowych, Górach Świętokrzyskich i Sudetach. Radiolaryt był w epoce kamienia używany do wytwarzani narzędzi. Radiolaryty o doskonałych właściwościach (doskonale łupliwe, czerwonawobutnatne lub żółtobrązowe, matowe lub o lekkim połysku) wydobywane w dolinie Wagu na Słowacji były cenione przez przedstawicieli neolitycznych i wczesnobrązowych kultur na terenie Polski. Eksploatowano także radiolaryty w Pieninach. Radiolaryty słowackie i pienińskie występują już na stanowiskach z okresu górnego paleolitu z okolic Krakowa. Bardzo popularne były radiolaryty wydobywane w okolicach Lasu Bakońskiego na Węgrzech, które rozchodziły się w promieniu 150 km od miejsca pochodzenia. Na zachodzie Węgier, na Słowacji i w rejonie Wiednia funkcjonowały w neolicie kopalnie radiolarytu wykorzystywane przez ludność kultury lendzielskiej. Narzędzi wykonanych z tego materiału używała tez ludność neolitycznej kultury ceramiki wstęgowej rytej i niektórych kultur epoki brązu.

rdzeń – (prasłow. *strьržę – tkanka miękiszowa drzewa, rdzeń, najgłębsze miejsce rzeki, nurt rzeki) konkrecja skały twardej (np. krzemienia, obsydianu), od której oddzielono co najmniej jeden odłupek. Rdzeń był źródłem półsurowca krzemiennego do dalszej produkcji narzędzi. Na rdzeniu można wyróżnić płaszczyznę, w którą uderzano w celu uzyskania odłupków (piętę), powierzchnię, od której oddzielały się odłupki (odłupnię), a także przeciwległe do pięty i odłupni wierzchołek i część tylną. Rdzeń mógł być uprzednio przygotowany do pełnienia swej funkcji w drodze obróbki przygotowawczej (zaprawy). Archeolodzy wyróżniają różne rodzaje rdzeni ze względu na liczbę pięt i odłupni, rodzaj uzyskiwanego półsurowca, oraz formę odłupni.

rębacz – (prasłow. *rǫbiti – ciąć, siec) górnik urabiający skałę na przodku w kopalni. W czasach historycznych rębacze, jak najciężej pracująca kategoria górników była zwykle także najlepiej wynagradzana. Współcześnie górnik rębacz wykorzystuje zwykle ładunki wybuchowe lub maszyny do urabiania górotworu.

religia geohelliczna – (łac. relegare – odczytywać ponownie, łac. religare – wiązać ponownie; łac. religio – wgląd, wątpliwość, skrupuł; 'szcunek, pobożność; bogobojnośćgr. γῆ [ge] – ziemia, Ἥλιος [Helios] – Słońce) religia polegająca na kulcie Ziemi i Słońca. Zazwyczaj religie epoki neolitu związane z megalitami i ideą megalityczną określa się jako religie geohelliczne. Były one związane z kultem przodków i tzw. Wielkiej Matki.  

retusz – (fr. retouche – wykończenie, poprawianie) wtórna obróbka półsurowca skalnego (np. krzemiennego, obsydianowego, rogowca) mająca na celu nadanie mu pożądanej formy, przydatnej do wykonywania określonej pracy i przystosowanie krawędzi do użytku narzędziowego. Retusz wykonywano twardymi lub miękkimi narzędziami stosując uderzenia lub nacisk. Retusz stosowano już w dolnym paleolicie.

rezerwat archeologiczny – (łac. reservo, reservare – zachowywać) w Polsce jest to pojęcie oznaczające zazwyczaj obszar wykopalisk i stanowisk archeologicznych zarządzanych przez muzeum regionalne, które udostępniło je w części bądź całości odwiedzającym. Definicja rezerwatu archeologicznego wywołuje żywe dyskusje wśród archeologów i muzealników. Już w latach 60-tych XX wieku rezerwat archeologiczny uważany był za typ obiektu muzealnego o wyjątkowym znaczeniu. że Rezerwat jest szczególnym typem ekspozycji muzealnej, której podstawą jest pokaz zabytków na miejscu, czyli w terenie, na którym zostały znalezione. Przestrzeń rezerwatu powinna być zabezpieczona w sposób dostateczny przed działaniem przyrody i ingerencjami człowieka oraz być ukształtowana w sposób zapewniający zwiedzającemu dostęp do dziedzictwa archeologicznego. Ratyfikowana przez Rzeczpospolitą Polską Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego z La Valletty (1992) w Artykule 2 stanowi, że „(…) Każda strona zobowiązuje się do utworzenia, za pomocą środków właściwych dla danego państwa, systemu prawnego do ochrony dziedzictwa archeologicznego, przewidując: (…) II) utworzenie archeologicznych rezerwatów, nawet gdy nie ma tam widocznych pozostałości na powierzchni lub pod wodą, dla zachowania materialnego dowodu do analizy przez następne pokolenia. (…)”. Rezerwat jest zatem międzynarodowym obszarem ochrony dziedzictwa archeologicznego podlegającym ochronie prawnej. Obowiązująca obecnie w Polsce Ustawa o Ochronie Zabytków z 2003 roku nie definiuje jednakże pojęcia rezerwatu archeologicznego. W Polsce obiekty określane mianem rezerwatu archeologicznego to m. in.: Rezerwat archeologiczny Krzemionki Opatowskie (woj. świętokrzyskie), Rezerwat Archeologiczny na Ostrowie Tumskim (woj. wielkopolskie), Rezerwat Archeologiczny Genius Loci (Poznań, ul. ks. Posadzego), Rezerwat archeologiczny kultury łużyckiej w Częstochowie (woj. śląskie), Rezerwat archeologiczny w Biskupinie (woj. kujawsko-pomorskie).

roboty wybierkowe – (wybierka; prasłow. *bьrati – brać) wybieranie kopaliny użytecznej  ze złoża przygotowanego do eksploatacji, za pomocą określonego systemu wybierania. Dokonuje się ich w wyrobiskach eksploatacyjnych (wybierkowych).

rogowiec – (prasłow. *rogъ – to co sterczy, róg, miejsce zetknięcia się krawędzi jakiegoś przedmiotu, narożnik) skała osadowa krzemionkowa, o strukturze kryptokrystalicznej, zbudowana głównie z chalcedonu. Występuje głównie w skałach fliszowych. Rogowiec składa się głównie z chalcedonu i drobnokrystalicznego kwarcu. Zazwyczaj ma kolor czerwony, czerwonobrunatny lub czarny, zależnie od zawartości związków żelaza lub substancji organicznych. Jest zbity i bardzo twardy. Charakteryzuje się muszlowym przełamem. Występuje w formie warstw wśród osadów ilasto-krzemionkowych lub węglanowych. Pod pojęciem rogowca rozumie się w Polsce wszystkie skały krzemionkowe krypto- i mikrokrystaliczne, zwięzłe, zbite, o różnym zabarwieniu, tworzące w przeciwieństwie do większości krzemieni i czertów warstwy wśród skał osadowych. W Polsce rogowce występują w Tatrach, Karpatach fliszowych i w Górach Świętokrzyskich. W pradziejach rogowiec był na równi z innymi skałami krzemionkowymi wykorzystywany do wytwarzania narzędzi. Na ziemiach polskich wykorzystywano zwłaszcza rogowce z północnych i środkowych Moraw.

rolnictwo ekstensywne – (ekstensywna gospodarka rolna; prasłow. *orlьja – orka, uprawa roli, zaorane pole; łac. extendo, extendere – rozprzestrzeniać się, rozciągać) rodzaj rolnictwa, w którym nie stosuje się sztucznych środków wspomagających uprawy, takich jak nawozy mineralne i pestycydy, a także mechanicznych środków uprawy roli. Charakteryzuje się małymi nakładami kapitału i pracy w stosunku do powierzchni uprawianego obszaru. Jest bardziej przyjazne dla środowiska naturalnego i dostarcza produktów rolnych charakteryzujących się niższą ceną. Przynosi jednak mniejsze plony, niż w przypadku rolnictwa intensywnego. W rolnictwie ekstensywnym opiera się głównie na wykorzystaniu zwierząt gospodarskich i prymitywnych narzędzi. Przyrost produkcji uzyskiwany jest zazwyczaj poprzez zwiększenie areału upraw lub stad hodowlanych. Ten system uprawy roli był charakterystyczny dla wczesnych kultur rolniczych w pradziejach (np. dla kultury ceramiki wstęgowej rytej).

rondele – (niem. Kreisgrabenanlagen – koliste założenie toczone rowami; niem. Rondelle – okrągłe założenie, barbakan) okrągłe lub eliptyczne, ziemne struktury budowane przez mieszkańców Europy Środkowej w neolicie, złożone z koncentrycznych rowów. Spotykane są na obszarze Niemiec, Austrii, Polski, Czech, Słowacji, Węgier. Były wznoszone przez pierwsze kultury neolityczne na tych terenach (kultura ceramiki wstęgowej rytej, kultura ceramiki sztrychowanej, kultura lendzielska, kultura rössneńska, kultura Großgartach, kultura Tisza), głównie w V tys. przed Chr. Pierwsze rondele powstały około 4900 lat przed Chr., na zajmowanych przez kulturę lendzielską obszarach Węgier i Słowacji. Na terenie Centralnej Europy funkcjonowały one dość krótko, bo około 200-300 lat. Rondele były złożone z koncentrycznych, okrągłych rowów i fos, o przekroju przypominającym literę V. Rowy otaczały zbudowane z pni drewnianych palisady. Ich średnica mogła wynosić od 40 do 300 m. Z pomocą metod archeologii lotniczej udało się odkryć wiele wcześniej nieznanych założeń tego typu. Były one prawdopodobnie związane z ówczesnymi wierzeniami i kształtowaniem się nowych struktur społecznych na obszarze wczesnoneolitycznej Europy. Przypuszcza się, że niektóre z nich mogły być miejscami spotkań, handlu i obrzędów religijnych, zagrodami dla bydła, a także obiektami o charakterze refugialnym. Wiele z rondeli charakteryzuje się astronomiczną orientacją, co wskazuje, że mogły być związane z kalendarzem, obserwacją nieba mierzeniem czasu. Na obszarze Polski rondele odkryto m. in. w Drzemlikowicach, Bodzowie, Rąpicach pod Oławą, w Wenecji koło Biskupina i w okolicach Łysomic na Kujawach.  

rumosz – (staropol. rum – potłuczony gruz, rumowisko; okruchy skalne; średniowysokoniem. rûm / roum – to, co się usuwa, sprząta, gruz, śmieci, gnój) warstwa odłamów skalnych powstała na skutek wietrzenia lub pozostawiona przez wędrujący lodowiec. Pojęciem rumoszu określa się skały i żwiry o niejednorodnej genezie, rozrzucone na znacznej powierzchni, wytworzone na skutek osuwania i odpadania skał stokowych i na skutek procesu wietrzenia, a także zawartość rumowiska skalnego. W górnictwie rumosz (rumowisko) to płonny materiał odkrywkowy, a także kopalniany gruz pozbawiony wartości ekonomicznej. Odłamy skalne w rumowisku mają zazwyczaj kanciaste kształty.

rydwan – (niem. Reitwagen – wóz, pojazd) niewielki, dwukołowy wóz bojowy (o lekkich kołach szprychowych), przeznaczony dla 1-3 wojowników, zaprzężony w dwa lub cztery konie, zwykle z tyłu otwarty, używany w pradziejach i starożytności. Rydwany były używane do transportu wojowników na pole bitwy, jako ruchome platformy dla strzelców, typowe wozy bojowe (do przełamywania szeregów przeciwnika), a także jako pojazdy ceremonialne i wyścigowe. Rydwany po raz pierwszy pojawiły się na przełomie III i II tysiąclecia przed Chr. na stepie eurazjatyckim . Najstarszy znany rydwan, którego pozostałości odkryli archeolodzy pochodzi z grobu kultury Sintaszta-Pietrowka z miejscowości Kriwoje Ozero, położonej w pobliżu rzeki Toboł w południowej Rosji (ok. 2000 lat przed Chr.). Pochowano tu wojownika wraz z uzbrojeniem, dwoma końmi i rydwanem na szprychowych kołach. Z obszaru zajmowanego prze kulturę Sintaszta-Pietrowka znane są także inne rydwany pochodzące z tego okresu. Około 1600-1500 lat przed Chr. rydwanów używano już nie tylko na stepie, ale także na Bliskim Wschodzie, w Egipcie, w północnych Indiach, a także w Europie (przede wszystkim w mykeńskiej Grecji). Rydwany stał się główną bronią armii epoki brązu, obecną w arsenałach ówczesnych mocarstw. Ich budowa i utrzymanie były bardzo kosztowne, toteż tylko najbogatsze państwa ówczesnego świata mogły sobie pozwolić na posiadanie większych oddziałów tych wozów bojowych. Budowa i użytkowanie rydwanów wymagało posiadania zaawansowanych umiejętności obróbki drewna, skóry i metalu, oraz odpowiedniego zaplecza technicznego. Wojownicy walczący z rydwanów należeli do ówczesnej elity społecznej. Przedstawienia rydwanów znane są m. in. z kurhanu w Kivik w Szwecji i z europejskich rytów naskalnych epoki brązu. Ok. 1200 lat przed Chr. rydwany weszły do użycia w Chinach, gdzie panowała wtedy dynastia Szang. W epoce żelaza rydwany nie wyszły z użycia. Ich szwadrony wchodziły w skład armii asyryjskiej, nowobabilońskiej i wojsk perskiego imperium Achemenidów. W starożytnej Grecji rydwany były używane jako prestiżowe pojazdy elity i wehikuły wyścigowe wykorzystywane w czasie różnych zawodów sportowych. Elitarne pochówki w rydwanach znane są z epoki żelaza z Cypru, Etrurii i z centralnej Europy, z terytorium kultury halsztackiej i wczesnej kultury lateńskiej. Rydwany bojowe były używane przez Celtów. Plemiona zamieszkujące Brytanię używali rydwanów jako wozów bojowych jeszcze w I w. przed Chr., jak o tym świadczy przekaz Juliusza Cezara. W starożytnym Rzymie różne typy rydwanów (bigi, kwadrygi itp.) były używane jako pojazdy wyścigowe w czasie igrzysk.

rylczak – (prasłow. *ryti – kopać, żłobić) specyficzny rodzaj odłupka krzemiennego (lub odłupka z innego materiału skalnego) powstający przy formowaniu narzędzia zwanego rylcem poprzez wyprowadzenie tzw. odbicia rylcowego lub rylcowania (polegającego na odbiciu od krawędzi lub płaszczyzny, najczęściej przedtem przygotowanej w różnoraki sposób, trójściennego, na ogół smukłego odpadka, który nosi ślady tego przygotowania). Rylczaki charakteryzują się na ogół trzema płaszczyznami, którymi są: pozytyw odbicia rylczaka, oraz fragmenty powierzchni strony górnej i dolnej półsurowiaka. Zasadniczo wszystkie rylczaki to zabytki niedużych rozmiarów, smukłe o bokach w miarę równych i równoległych do siebie. W przypadku rylców uformowanych za pomocą więcej niż jednego odbicia rylcowego, powierzchnia górna rylczaka może nosić negatywy wcześniej oddzielonych rylczaków.

rylec – (prasłow. *ryti – ryć, kopać, żłobić) rodzaj narzędzia krzemiennego charakteryzującego się wąskim ostrzem, wytwarzanego w epoce kamienia, powstającego poprzez odbicie co najmniej jednego rylczaka, czyli wąskiego odłupka na krawędzi narzędzia, czego śladem jest negatyw rylcowy. Rylce to narzędzia uformowane za pomocą co najmniej jednego odbicia rylcowego (polegającego na odbiciu od krawędzi lub płaszczyzny, najczęściej przedtem przygotowanej w różnoraki sposób, trójściennego, na ogół smukłego odpadka, przeważnie na krawędzi surowiaka). Śladem tego rodzaju odbicia jest tzw. negatyw rylcowy, dość długi, wąski o równoległych krawędziach. W zależności od sposobu uformowania wierzchołka wyróżnia się kilka typów rylców (klinowate, klinowate boczne, klinowate zboczone, klinowate środkowe). Rylce mogą posiadać na powierzchni jeden, bądź wiele negatywów rylczaków. Rylce mogą występować jako pojedyncze, podwójne (dwa wierzchołki) i zwielokrotnione. Wierzchołki mogą być także na dwóch końcach narzędzia. W trakcie użytkowania narzędzia, mogło dochodzić do wielu napraw, które czasem zmieniały typologię rylca. Rylce były używane sporadycznie już w dolnym i środkowym paleolicie, ale upowszechniły się w paleolicie górnym. Rylce pełniły zazwyczaj funkcję noży służących do rycia lub nacinania i były umieszczane w oprawach.

ryolit – (riolit, liparyt, porfir; gr. ρεω [reo] – płynąć, λίθος [lithos] – kamień, skała) skała magmowa wylewna, odpowiednik plutonicznego granitu, zbudowana z kryształów kwarcu, skaleni, rzadziej minerałów ciemnych (biotytu, hornblendy). Ciało skalne ryolitu może być szkliste lub mikrokrystaliczne. Ryolit jest zwykle szary, różowawy lub czerwonawy i ma odczyn kwaśny. Riolit tworzy kopuły i pokrywy lawowe zalegające niekiedy na znacznej powierzchni. Jest skałą powszechną na obszarach wszystkich kontynentów i na wyspach oceanicznych. W Polsce występuje Sudetach i Górach Świętokrzyskich. Narzędzia z ryolitu wyrabiano m. in. w pradziejowym Sudanie (ok. 8000-300 lat przed Chr.). Na ziemiach polskich ryolit wykorzystywano do produkcji żaren. Głazy z ryolitu służyły jako element konstrukcyjny wielu europejskich megalitów (np. w La Pouquelaye we Francji). W Nowym Świecie ryolit był powszechnie wykorzystywany do wyrobu narzędzi przez plemiona Amerindian.

rząpie – (rząp, rząpik, żąp, żąpia, żąpik, żomp od pol. siąpić – kapać) dolna część szybu położona poniżej ostatniego poziomu wydobywczego w kopalni, służąca do zbierania ściekającej po ścianach wody. Słowo to może także oznaczać studnię, lub zbiornik wody.

sarsen – (ang. Saracen stone – kamień Saracenów, określenie pochodzące z dialektu używanego w Wiltshire w Anglii) określenie bloków piaskowca spotykanych w dużej ilości na obszarze Równiny Salisbury i North Wessex Downs w południowej Anglii. Są one pochodzenia polodowcowego i powstały na skutek erozji pochodzących z paleocenu piaskowców tworzących w przeszłości zwarte pokrywy skalne. W neolicie głazy sarsenowe były używane do wznoszenia budowli megalitycznych, takich jak Stonehenge, czy Avebury. W późniejszych czasach używano ich do budowy schodów, czy też do brukowania dróg.

senilis – (łac. senilis – starczy) w antropologii fizycznej pojęcie oznaczające jedną z kategorii oceny wieku szczątków kostnych człowieka w sześciostopniowej skali. Kategoria senilis oznacza wiek starczy powyżej 55 lat. Wiek w chwili śmierci, określa się na podstawie cech diagnostycznych obserwowanych na czaszkach, miednicy i zębach. Kategorie wiekowe we wspomnianej sześciostopniowej skali (infans I – dzieciństwo młodsze od 0 do około 6-7 lat, infans II – dzieciństwo starsze od 6 do 12-14 lat, juvenis – wiek młodzieńczy od 14 do 20-22 lat, adultus – wiek dorosły od 22 do 30-35 lat, maturus – wiek dojrzały od 35 do 50-55 lat, senilis – od 55 lat wzwyż) są wydzielane ze względu na relacje, jakie zachodzą pomiędzy nasilaniem się zmian rozwojowych w organizmie człowieka, a wiekiem biologicznym osobnika.

siekiera – (łac. sêcő, sêcûi – ciąć, obcinać, ranić; topór) narzędzie służące do rąbania, do kształtowania i podziału drewna, karczowania lasów, a także jako broń sieczno-obuchowa. Siekiera jest  najstarszym nadal używanym narzędziem złożonym. Siekiera składa się zazwyczaj z obucha (wykonanego z kamienia, brązu, lub żelaza) w kształcie zaostrzonego klina i styliska z twardego drewna, na którym osadzony jest obuch. Pierwsze siekiery pojawiły się w późnym paleolitu, pod koniec ostatniej epoki lodowej i mezolicie. Siekiery bazaltowe z wyszlifowanym krawędziami tnącymi z Australii pochodzą sprzed 44 tys. lat, z okresu kolonizacji tego kontynentu przez ludzi. Z okresu mezolitu z Europy pochodzą pierwsze okazy wprawionych w drewniane i kościane siekier krzemiennych i kamiennych (niektórych także gładzonych, zwłaszcza z terenów Karelii i Irlandii). W mezolicie występowały także podobne do siekier narzędzia zwane ciosakami. Były one osadzane na drewnianym stylisku za pośrednictwem wydrążonego kawałka poroża. Wyszlifowane, symetryczne topory kamienne zostały odnalezione na epipaleolitycznym i wczesnoneolitycznym stanowisku Göbekli Tepe w Anatolii (ok. 10 tys. lat temu). Wykonane z gładzonego, twardego kamienia topory, niekiedy z wywierconym otworem na obuch były powszechnie używane w neolitycznych, rolniczych kulturach Europy. Na terenie alpejskich osad nadjeziornych zachowały się liczne przykłady drewnianych opraw kamiennych i krzemiennych siekier. Do ich umocowywania na stylisku często wykorzystywano bitumen, a także rzemienie i sznury. W neolicie kamienne i krzemienne topory (często gładzone) stały się przedmiotem handlu. Służyły jako bron i ważne narzędzie, nadające się m. in. do karczowania lasów pod uprawy. Wyrabiano je z krzemienia pasiastego (i z innych odmian krzemienia), jadeitu, tufu wulkanicznego, omfacytu, pelitu, granitu i innych twardych rodzajów skał. Ośrodkami ich produkcji były takie miejsca jak Krzemionki Opatowskie w Polsce, Great Langdale w Anglii, Spiennes w Belgii, czy Val d’Aosta w Alpach. W epoce eneolitu (ok. V-IV tys. przed Chr.) zaczęto wytwarzać topory i siekierki z miedzi. Miedziane toporki znane są m. in. z bogatych grobów cmentarzyska w Warnie (ok. 4600-4200 przed Chr.) i ze znaleziska tzw. Ötziego (ciała znalezionego na alpejskiej przełęczy Hauslabjoch wraz z niemal kompletnym wyposażeniem, sprzed 330 lat przed Chr.). Kultura toporów bojowych (część paneuropejskiego horyzontu kultury ceramiki sznurowej, ok. 3200-1800 przed Chr.) z terenu Skandynawii wzięła swą nazwę od charakterystycznych, kamiennych toporów bojowych o łódkowatym kształcie. W II tys. przed Chr. w Europie zaczęto używać toporów wykonanych z brązu. W epoce brązu toporki metalowe o zestandaryzowanej wadze mogły służyć jako środek wymiany i pełniły funkcję analogiczną do pieniądza. W epoce żelaza pojawiły się siekiery wykonane z tego metalu. Dziś siekiery i topory produkuje się w przeważającej części ze stali.

skała – (prasłow. *skala – fragment skały, coś rozłupanego; praind. *(s)kel- – ciąć) zespół złożony z ziaren jednego lub kilku minerałów, powstały w przyrodzie w sposób naturalny, w wyniku działania procesów geologicznych (magmowych, osadowych, metamorficznych) i zajmujący wyodrębnioną strukturalnie część skorupy ziemskiej. Skała może być skonsolidowana lub luźna. Do skał zalicza się: gleby, skały osadowe, skały magmowe i skały metamorficzne. Skały magmowe powstają wskutek krzepnięcia magmy w głębi Ziemi (skały głębinowe, zwane też plutonicznymi), na jej powierzchni (skały wylewne, powstające z lawy wydobywającej się z wulkanów) lub na niewielkiej (do 1 km) głębokości pod powierzchnią. Skały metamorficzne są produktami przeobrażenia wcześniej powstałych skał w wyniku procesów metamorfizmu, przebiegających głównie pod wpływem zwiększonego ciśnienia i podwyższonej temperatury. Skały osadowe powstają na powierzchni Ziemi w wyniku procesów sedymentacji, wietrzenia, diagenezy. Skały mogą się składać z jednego minerału (skały monomineralne, np. halit), zwykle jednak zawierają kilka lub kilkanaście minerałów i mineraloidów (skały polimineralne, np. granit). Do najważniejszych cech skał należą — oprócz jej składu mineralnego: struktura skały, tj. stopień krystaliczności jej składników, wielkość ich ziaren lub kryształów (np. grubokrystaliczna, struktura szklista), oraz tekstura skały, tj. rozmieszczenie składników skały i sposób wypełnienia przez nie przestrzeni. Niekiedy jest używany również termin więźba skały, określający budowę wewnętrzną skały i obejmujący zarówno strukturę skały, jak i jej teksturę. Od początku swoich dziejów (tzn. od dolnego paleolitu, ok. 3 mln lat temu) człowiek wykorzystywał rozmaite rodzaje skał do rozmaitych celów: wytwarzania narzędzi, naczyń i innych przedmiotów, budowy różnych konstrukcji i urządzeń (w tym przede wszystkim domostw i grobowców), tworzenia dzieł sztuki, a nawet w celach związanych kultem i religią. Opanowanie metod pozyskiwania i obróbki różnych rodzajów skał było jednym z najważniejszych elementów rozwoju technologii w pradziejach i w czasach historycznych.

skała macierzysta – (prasłow. *materь – matka) w geologii naftowej tym mianem określa się skałę osadową, zwykle mułowcowo-ilastą, zasobną w szczątki organiczne ulegające przeobrażeniu w węglowodory. Jest to także zewnętrzna warstwa skorupy ziemskiej, która pod wpływem procesu glebotwórczego daje tworzywo mineralne gleby. Określa się ją mianem materiału macierzystego, utworu macierzystego, lub skały glebotwórczej. Z tej samej skały macierzystej mogą tworzyć się różne typy gleb.

skała płonna – (skała płona; prasłow. *polnъ – równy, otwarty, nieporośnięty, pusty, goły, nieurodzajny, niepłodny, jałowy) skała, która przy eksploatacji określonej kopaliny jest uznawana za nieużyteczną. Jest ona jednak urabiana w czasie eksploatacji złoża, by uzyskać dostęp do kopaliny. Jest to skała otaczająca złoże, bądź nadkład. Wydobytą na powierzchnię skałę płonną zwykle składuje się na hałdach. Wydobywanie i składowanie skały płonnej towarzyszy każdej działalności górniczej.

skałka – wymienna część zamka skałkowego broni palnej w formie kawałka krzemienia zamocowanego w szczękach kurka. W czasie strzelania, po naciśnięciu spustu broni, kurek ze skałką uderzał w krzesiwo, wywołując iskry, które padały na panewkę z prochem zapalając go i powodując zapłon ładunku prochowego w komorze i wystrzał broni. Produkowano skałki o różnych parametrach i kształtach, które były określane przez ściśle przestrzegane normy.. Najczęściej przybierały one kształt trapezu lub podkowy. Skałki produkowano z łamanych wiórów krzemiennych lub odłupków. Technika produkcji krzemiennych skałek utrzymywana była w tajemnicy. Skałki produkowano w Europie i w Ameryce Północnej od XVI do XIX wieku. Niektóre miasta i wsie wyspecjalizowały się w ich produkcji, która stała się głównym źródłem utrzymania mieszkańców, dostarczających skałek dla broni używanej przez armie. Najbardziej znane centra produkcji skałek znajdowały się we Francji.. Istniały też małe wytwórnie produkujące na potrzeby prywatnych odbiorców (arystokracji, władców). Produkcja roczna skałek w niektórych krajach (Anglia, Francja) mogła wynosić nawet 12-30 mln sztuk. Skałkarze musieli dostarczać krzemiennych skałek do dziesiątków tysięcy sztuk broni rocznie. Największe zapotrzebowanie na broń skałkową istniało w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy to wyprodukowano jej kilkadziesiąt milionów sztuk. Dokładnie tyle skałek musieli dostarczyć ich wytwórcy. Do wytwarzania skałek wykorzystywano krzemień ze złóż znajdujących się w Anglii, Turcji, Egipcie, Maroku, Albanii, Sycylii, Holandii, Danii (wyspa Lolland i wschodnie wybrzeże Zelandii), Hiszpanii (Galicja), na terenie Siedmiogrodu, w Krzemieńcu, w Niżniowie pod Stanisławowem w Galicji, pod Krakowem i na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Na obszarze ziem polskich skałki produkowano głównie z krzemienia wołyńskiego, jurajskiego i nakrapianego, a także z krzemienia narzutowego. skałki występują w dużej ilości w miejscach związanych z działalnością wojskową – w pobliżu dawnych umocnień, placów ćwiczeń, miejsc bitew.

skrobacz – (prasłow. *skrobati – drapać, zdrapywać, zeskrobywać) typ narzędzia krzemiennego (lub z innego rodzaju skały) wykonanego z drobnego odłupka przez odpowiedni retusz. Skrobacz posiada retuszowaną krawędź pracującą. Retusz występuje w różnych partiach narzędzia i na różnej długości. Kszatły i wielkości skrobaczy są zróżnicowane. Skrobacze były wykonywane na odłupkach lub skróconych wiórach. Służyły do wyprawiania skór, przygotowywania ryb, pracy w drewnie, porożu, kości i muszli. Najczęściej wykorzystywano je do obróbki skór zwierzęcych, przy usuwaniu mizdry i sierści. Były bardzo popularnym typem narzędzia zwłaszcza w mezolicie.

sondaż – (fr. sondage – badanie, pomiar) w archeologii wykop o małej powierzchni, obejmujący niewielką część badanego stanowiska archeologicznego. Głównym celem wykonywania sondaży jest prześledzenie historii stanowiska poprzez badanie widocznej na ścianach wykopu stratyfikacji (układu warstw archeologicznych). Badania sondażowe polega na przecinaniu powierzchni stanowiska wykopami sondażowymi. Badania sondażowe mogą mieć jedynie orientacyjny charakter. Nie pozwalają zrozumieć całościowej stratygrafii stanowiska, utrudniają obserwację naukową i zrozumienie układu i funkcji stanowiska. Nie dostarczają wystarczającej ilości informacji. Badania sondażowe są jednak uzasadnione w pewnych szczególnych sytuacjach, jak np. w czasie prowadzenia badan ratunkowych, kiedy nie ma czasu na przeprowadzenie wykopalisk szerokopłaszczyznowych, albo w celu weryfikacji wyników badan geofizycznych.

spąg – w geologii warstwa skalna leżąca poniżej innej, określonej warstwy skalnej, a także dolna powierzchnia warstwy skalnej, lub pokładu. W górnictwie mianem spągu określa się powierzchnię skały, na której spoczywa pokład i dolną powierzchnię wyrobiska. Spąg to także dolna powierzchnia warstwy archeologicznej lub obiektu archeologicznego.

stanowisko archeologiczne – (prasłow. *stanъ – stanie, położenie, miejsce przebywania, to, co stoi) w najogólniejszym sensie to każdy materialny ślad działalności ludzkiej w przeszłości. W sensie ścisłym stanowisko to zwarty przestrzennie obszar, na którym współwystępują źródła archeologiczne: artefakty (wytwory działalności ludzkiej), ekofakty (organiczne i nieorganiczne pozostałości pochodzące ze środowiska naturalnego) i obiekty (zabytki nieruchome), wraz z otaczającym je kontekstem. Istnieją stanowiska proste, zawierające pozostałości jednego punktu osadniczego, oraz złożone, składające się z pozostałości dwóch lub więcej punktów osadniczych. Wyróżnia się stanowiska zamknięte, o ściśle określonych granicach (np. grodziska), a także stanowiska otwarte, o trudnych do ustalenia granicach. Ze względu na spełniane w przeszłości funkcje stanowiska archeologiczne dzielimy na: stanowiska osadnicze, umocnienia obronne, miejsca kultu, miejsca i ślady pozyskiwania i przerobu surowców, groby i cmentarzyska, ślady dawnej uprawy roli, pozostałości urządzeń komunikacyjnych i transportowych, skarby. Stanowiska  mogą być dobrze widoczne na powierzchni (np. kurhany lub wały obronne), albo znajdować się pod poziomem gruntu (np. cmentarzyska, osady). Istnieją także stanowiska podwodne, zalane wodami rzek, jezior, czy morza, a także zatopione porty, czy statki. Wyróżnia się także stanowiska jednowarstwowe i wielowarstwowe. Na stanowiskach jednowarstwowych (uwarstwionych poziomo) mamy do czynienia z poziomym narastaniem w czasie śladów aktywności ludzkiej – warstwy rozkładają się horyzontalnie, niekiedy tylko zachodząc na siebie. Na stanowiskach wielowarstwowych (uwarstwionych pionowo) warstwy zalegają jedna nad drugą, co powoduje podnoszenie się poziomu gruntu. Na stanowisku mogą znajdować się pozostałości działalności ludzkiej związane z jedną kulturą archeologiczną, bądź z wieloma kulturami. Stanowiska mogły być wykorzystywane w bardzo długich (np. miasta), bądź skrajnie krótkich okresach czasu (np. obozowiska łowców-zbieraczy). Każde stanowisko, w zależności od charakteru i funkcji, przynosi odmienne informacje o życiu i aktywności ludzi w dawnych epokach.

Stare Państwo – (niem. Das Altes Reich – Stare Państwo) okres w historii starożytnego Egiptu obejmujący lata 2675–2130 przed Chr., w którym panowały dynastie królewskie od III do VIII. Następował on po okresie wczesnodynastycznym (3150-2675 przed Chr.) i poprzedzał I okres przejściowy (2130-2055 przed Chr.). był to okres szybkiego rozwoju gospodarczego i kulturalnego starożytnego Egiptu. Powstały wtedy kompleksy grobowe faraonów na nekropolii memfickiej (Giza, Sakkara) i wiele grobowców prywatnych. Począwszy od faraona Dżesera władcy Egiptu byli chowani w piramidach, czyli monumentalnych kamiennych grobowcach, najpierw schodkowych, a potem o kształcie ostrosłupa. Budowa każdej piramidy była wielka, centralnie planowaną inwestycją budowlaną, świadczącą o sprawności administracji i systemu społeczno-gospodarczego kraju. W okresie Starego Państwa nastąpił rozwój monumentalnej rzeźby i architektury kamiennej, a także innych form sztuki. Powstało wiele klasycznych form charakterystycznych dla późniejszej sztuki egipskiej. Władz polityczna i prestiż faraonów osiągnęła apogeum w czasach IV dynastii, kiedy to powstały wielkie grobowce Cheopsa i Chefrena. Królowie cieszyli się wtedy boskim statusem i absolutną, nieograniczoną władzą. W czasach V dynastii ich pozycja mocno osłabła na rzecz kultu boga Słońca Re, którego pozostałością są monumentalne świątynie solarne. Królowie wysyłali ekspedycje militarne do Nubii, Palestyny i na Pustynię Zachodnią. Rozwijał się handel z krajami leżącymi w Lewancie (szczególnie z Libanem, skąd sprowadzano drewno cedrowe przez port w Byblos) i z krajem Punt we wschodniej Afryce. Kwitła żegluga i handel morski. W czasach Starego Państwa Egipcjanie dokonywali obróbki różnych materiałów (od drewna i kości słoniowej do kamienia i metali) przede wszystkim za pomocą miedzi i kamienia. Potrafili konstruować statki pełnomorskie bez użycia gwoździ (jeden z takich statków zachował się do naszych czasów w sąsiedztwie piramidy Cheopsa). Z okresu Starego Państwa pochodzą tzw. Teksty Piramid, klasyczny zbiór najstarszych egipskich tekstów religijnych, których treścią jest życie pozagrobowe faraona. Okres Starego Państwa pod wieloma względami wyznaczył ramy dalszego rozwoju egipskiej religii i kultury. W późniejszym okresie nastąpiło osłabienie władzy królów i decentralizacji państwa, co było związane z powstawaniem prywatnych domen dostojników i wzrostem znaczenia prowincjonalnej administracji. Nadania ziemi na rzecz nomarchów (naczelników nomów, czyli jednostek administracyjnych) pogłębiły ten proces. Stare Państwo egipskie upadło na skutek niekorzystnych zmian klimatycznych u schyłku III tys. przed Chr. i serii niskich wylewów Nilu. Kraj rozpadł się wtedy na szereg niezależnych państewek rządzonych przez lokalnych władców. Termin „Stare Państwo” wprowadził do nauki w 1845 roku niemiecki filolog i egiptolog Christian Karl Josias von Bunsen (1791-1860).

stempel – (stojak; niem. stampfen – ugniatać) słupowy element obudowy wyrobisk stawiany jako podpora stropu. Dawniej stemple sporządzano z pni drzewnych o ściśle określonych wymiarach, zwanych kopalniakami.

step parkowy – (lasostep; ros. step – trawiasta równina pozbawiona drzew) formacja roślinna występująca w strefie przejściowej między strefą lasów liściastych a stepem w eurazjatyckiej strefie stepowej. Charakteryzuje się mozaikowatym rozmieszczeniem obydwu formacji (tzw. makromozaika) , uwarunkowanym głównie lokalnymi czynnikami glebowymi i rzeźbą terenu. Las zajmuje środowiska wilgotne (np. doliny rzek), step suchsze. W części północnej lasostepu przeważają powierzchniowo lasy, a w południowej stepy. Lasostep współcześnie występuje m.in. na Syberii, Uralu, we wschodniej Europie, na terenach gór Zagros i Elburs, w Anatolii, w Azji Południowo-Zachodniej i Środkowej. W przeszłości step parkowy rozszerzał swój zasięg we Wschodniej i Południowo-Wschodniej  Europie, np. w czasie niekorzystnych zmian klimatu na początku okresu subborrealnego.

stratygrafia – (łac. stratum – warstwa, gr. γρᾰ́φω [gráphō] – piszę) w geologii oznacza porządkowanie utworów geologicznych pod względem wieku, następstwa wiekowego, oraz ich występowania w czasie i przestrzeni na podstawie badania ich wieku względnego i bezwzględnego. Stratygrafia to także nauka zajmująca się głównie ustalaniem następstwa zalegania warstw skalnych, badaniem stosunków przestrzennych między nimi oraz określaniem wieku skał. W wyniku badań stratygraficznych, głównie paleontologicznymi i litologicznymi, wszystkie utwory osadowe powiązano w jeden ciągły szereg odpowiadający przebiegowi historii Ziemi i podzielono je na jednostki chronostratygraficzne, a każdej jednostce podziału utworów geologicznych przyporządkowano jednostkę czasu. W archeologii oznacza opisywanie i badanie warstw archeologicznych, ich rozpoznawanie i dokumentowanie, a także utrwaloną w dokumentacji strukturę stratyfikacyjną (układ warstw) danego stanowiska archeologicznego. Następstwo warstw w obrębie jednego stanowiska określa się mianem sekwencji stratygraficznej. Obserwacja sekwencji stratygraficznej pozwala odtworzyć historię stanowiska i aktywności ludzkiej na jego terenie.

strop – (prasłow. *stropъ – dach, poddasze, pułap, strop) w górnictwie to górna granica pokładu lub wyrobiska, warstwa skały leżąca ponad pokładem lub żyłą,  a także górna płaszczyzna rozgraniczająca dwa odmienne pokłady. Mianem stropu określa się także górną powierzchnię (granicę) warstwy geologicznej lub archeologicznej (a także obiektu archeologicznego).

studnisko – (prasłow. *studьńa – zimne, chłodne miejsce) określenie oznaczające światło szybu (kopalnianego lub jaskiniowego), czyli jego przekrój, średnicę otworu i przestrzeń zajmowaną przez szyb.

sucha podsadzka – (prasłow. *suchъ – suchy, wysuszony; prasłow. *saďati – sadzać) nietoksyczny i niepalny materiał służący do wypełniania wyeksploatowanych wyrobisk górniczych. W przypadku podsadzki suchej jest to materiał skalny (często skała płonna) lub piasek, w przeszłości najczęściej układany ręcznie. Podsadzanie stropu służy zmniejszeniu deformacji górotworu, ograniczeniu szkód górniczych, likwidacji nieużywanych wyrobisk i zwiększeniu bezpieczeństwa pracy w kopalni.

Sumerowie – (akad. šumeru – Sumer, południowa część aluwium mezopotamskigo, sum. saĝ-gíg – Czarnogłowi) starożytny lud zachodnioazjatycki zamieszkujący w epoce brązu (IV-II tys. przed Chr.) południową część Niziny Mezopotamskiej i posługujący się izolowanym językiem, którego nie da się przyporządkować do żadnej znanej rodziny. Język sumeryjski jest językiem aglutynacyjnym, a na temat jego pochodzenia i powiązań badacze wysunęli wiele sprzecznych hipotez (polski językoznawca J. Braun wiązał go z rodziną tybetańsko-birmańską). Sumerowie zamieszkiwali Mezopotamię być może już od przełomu VI – V tys. przed Chr. i prawdopodobnie przybyli tam z zewnątrz. Mogli oni przywędrować do swojej nowej ojczyzny z południa, z regionu Zatoki Perskiej, ale ta hipoteza nie jest pewna. Sumerowie zagospodarowali rolniczo południową część Mezopotamii, pokryli ją siecią kanałów irygacyjnych  i zapoczątkowali osadnictwo na duża skalę. Najstarsze literackie teksty mezopotamskie zostały zapisane w języku sumeryjskim. Sumerowie, zajmujący Dolną Mezopotamię byli twórcami najstarszej miejskiej cywilizacji Świata i budowniczymi pierwszych metropolii. Zapewne także oni wynaleźli pierwsze mezopotamskie pismo piktograficzne znane z czasów późnej kultury Uruk. Od początku III tys. przed Chr. Sumerowie dzielili swój kraj z ludnością semicką (Akadami). Stworzona przez Sumerów cywilizacja rozwinęła administrację, budownictwo monumentalne, rzemiosło i sztukę, handel dalekosiężny, wojskowość, piśmiennictwo, rolnictwo. Sumerom zawdzięczamy nie tylko wynalazek pisma, koła i statku żaglowego, ale także pierwociny matematyki i geometrii, literatury i historiografii. Sumeryjskie miasta-państwa zdominowały scenę polityczną Mezopotamii w okresie wczesnodynastycznym (1 poł. III tys. przed Chr. – ok. 2300 przed Chr.). Z tego okresu pochodzą słynne zabytki sumeryjskiej kultury, takie jak przedmioty znalezione w grobach I dynastii z Ur, Stela Sępów Eannatuma z Lagasz, czy liczne reliefy i posągi związane z kultem religijnym. Najważniejsze miasta wybudowane i zamieszkiwane przez starożytnych Sumerów to m. in.: Lagasz, Girsu, Umma, Ur, Uruk, Adab, Nippur, Kisz, Isin, Larsa, Szuruppak, Esznunna, Zabalam, Eridu. Sumerowie nawiązali kontakty handlowe m. in. z krajami leżącymi nad brzegami Zatoki perskie (Dilmun – Bahrajn, Magan – Oman), z Elamem i Wyżyną Irańską, z Syrią, Anatolią, Egiptem, a także z Azją Środkową i Doliną Indusu (Meluhhą), ponieważ potrzebowali wielu produktów, które w przeciwieństwie do płodów rolnych nie występowały w ich kraju. Doszli do wielkiej biegłości w obróbce surowców sprowadzanych z daleka, zwłaszcza metali (złota, miedzi, brązu, srebra), kamienia, drewna, kamieni półszlachetnych (karneolu). Miasta-państwa sumeryjskie prowadziły ze sobą częste wojny, starając się zdominować południowomezopotamskie aluwium i podporządkować sobie tereny ościenne. Około 2300 lat przed Chr. rodzące się na północy aluwium imperium akadyjskie podporządkowało sobie siłą miasta Sumeru. Przeciwko władzy Akadów wybuchały w Sumerze krwawo tłumione powstania. Po upadku tego mocarstwa Sumer opanowali pochodzący z gór Zagros Gutejczycy, a około 2100 lat przed Chr. powstało imperium rządzone przez III dynastię z Ur, nazywane niekiedy nowosumeryjskim. Panowało ono w Mezopotamii i krajach ościennych (od Asyrii po góry Zagros i Górny Elam) do końca III tys. przed Chr. Było to potężne państwo ze sprawnym aparatem administracyjnym kontrolującym prężną gospodarkę. Mimo to w czasach III dynastii z Ur w południowej Mezopotamii dominował jako semicki język akadyjski. Sumeryjski zanikł jako język mówiony, ale pozostawał językiem religii i literatury. Jeszcze w II tys. przed Chr. martwy język sumeryjski był głównym językiem nauki i edukacji na Bliskim Wschodzie. Imperium III dynastii z Ur upadło ok. 2000 lat przed Chr. na skutek zmian klimatu, najazdów i niepokojów politycznych. Na skutek zasolenia gleby, kryzysu gospodarczego i wojen wiele miast Sumeru upadło i zostało opuszczonych w pierwszej połowie II tys. przed Chr. Język sumeryjski był używany do sporządzania tekstów religijnych aż do zaniku pisma klinowego w I w. po Chr.

surowiak – (prasłow. *surovъ / *syrovъ – surowy, świeży, nie obrobiony, mokry) konkrecja, otoczak, bądź fragment konkrecji skały twardej (krzemienia, rogowca, radiolarytu, obsydianu i in.) dających w wyniku obróbki przełamy muszlowate. Naturalne powierzchnie surowiaków są fragmentami zewnętrznych powierzchni konkrecji i otoczaków, bądź są przełamami termicznymi i mechanicznymi skały, spowodowanymi czynnikami naturalnymi (zmiany temperatury, naciski i uderzenia, skutki transportu wodnego i lodowcowego). Surowiaki były surowce do wytwarzania rdzeni i odłupków.

surowiec – (surowiec mineralny) kopalina wydobyta, przeznaczona do użytkowania w gospodarce człowieka, a także użyteczne produkty jej przerobu (uszlachetniania, wzbogacania), oraz użyteczne produkty odpadowe przetwarzania surowca mineralnego. Rozróżnia się surowce energetyczne, metaliczne, chemiczne, budowlane i inne (np. jubilerskie). W archeologii mianem surowca określa się każdy materiał wyjściowy, służący do wykonania jakiegoś przedmiotu. Surowce kamienne pochodzenia organicznego i nieorganicznego były materiałem, z którego wykonywano narzędzia kamienne (w tym krzemienne, obsydianowe i radiolarytowe). 

sylifikacja – (skrzemionkowanie, skrzemienienie, szwarcowanie, łac. silex – krzemień) jeden z procesów diagenezy polegający na zastępowaniu pierwotnej organicznej lub nieorganicznej substancji osadu w skały przez krzemionkę, a także diagenetyczne przepajanie osadu lub skały krzemionką. Polega on na wypełnianiu przez krzemionkę (w postaci opalu, chalcedonu lub kwarcu) wolnych przestrzeni w skale lub na wypieraniu i zastępowaniu przez nią innych składników skały. Sylifikacja jest jednym z procesów fosylizacyjnych prowadzących do tworzenia się skamieniałości.

synklina – (gr. συγκλίνω [synklínō] – nachylam ku sobie) określana także mianem łęku, w geologii deformacja tektoniczna, w której warstwy skalne są wygięte ku dołowi, w związku z czym w jej skrzydłach znajdują się warstwy starsze, w jądrze zaś — najmłodsze. Synklina może być fałdem, bądź stanowić część fałdu (wklęsłą część fałdu, w którym warstwy skalne po obu stronach zapadają w kierunku osi fałdu). Pole eksploatacyjne w Krzemionkach Opatowskich jest położone na wychodni górnojurajskiego wapienia na krawędzi lokalnej synkliny. Warstwy krzemienia zapadają się tu w kierunku wnętrza synkliny.

szamanizm – (tunguz. saman – wiedzący) ekstatyczny kompleks wierzeń i praktyk w obrębie systemów religijnych, oparty na zinstytucjonalizowanych stanach transowych osiąganych przez wybranych przedstawicieli społeczności (zwanych szamanami). Elementy szamanizmu obecne są w religiach tradycyjnych na wszystkich kontynentach świata, co skłania badaczy do hipotezy o bardzo dawnym pochodzeniu tego zjawiska. Szamanizm opiera się na doktrynie podziału Świata na 3 części: górną (siedziba bóstw niebiańskich i duchów), środkowa (ziemia z ludźmi, przyrodą i zamieszkującymi ją duchami) i dolną (siedziba duchów podziemnych i dusz zmarłych), na wierze w życie pozagrobowe i istnienie duszy, w bóstwa i duchy, oraz w centralną rolę szamana, który ma posiadać zdolność podróżowania między sferami Świata. Szaman ma posiadać zdolność uzdrawiania chorób i szkodzenia, dysponuje tez różnymi mocami nadprzyrodzonymi. Przewodniczy rytuałom i jest odpowiedzialny za przekazywanie tradycji i wierzeń danej grupy. Funkcja szamana bywa dziedziczna lub wynika ze wskazania przez duchy. Elementem szamanizmu było także zażywanie substancji psychoaktywnych i wpadanie w trans przez szamana. Szamanizm jest dominującym elementem religii pierwotnych. plemiennych społeczeństw żyjących w strefie arktycznej i subarktycznej, na Syberii i Uralu, w Obu Amerykach, w Azji Środkowej i Południowej, Oceanii i Afryki. Szamanizm mógł być praktykowany już w górnym paleolicie, na długo przez epoką zinstytucjonalizowanych religii. Był rozpowszechnioną formą religii także w mezolicie i neolicie. Spora część dzieł pradziejowej sztuki naskalnej z Afryki i Azji, a także europejskiej sztuki ruchomej z okresu paleolitu związana jest najprawdopodobniej z wierzeniami szamańskimi. Niektóre pochówki pradziejowe z charakterystycznymi akcesoriami (maski, figurki, ozdoby) można interpretować jako pochówki szamanów. Przykładem może być związany z kulturą natufijską pochówek osoby pochowanej z częściami różnych gatunków zwierząt, z jaskini Hilazon Tachtit w Izraelu sprzed 12 tys. lat.

szarogłaz – (piaskowiec szarogłazowy; prasłow. šarъ – w kolorze popiołu, szary, popielaty; prasłow. *glazъ – niewielki, gładki, kulisty kamyk, otoczak; bursztynowa, szklana kulka, paciorek) rodzaj piaskowca, w którym 25-100% materiału detrytycznego (okruchowego) stanowią okruchy skalne i inne składniki (kwarc, skalenie, miki, chloryty, minerały ilaste). Barwa skały (zazwyczaj szara, zielonkawa, czerwonawa, brunatna) uwarunkowana jest barwą okruchów skalnych i spoiwa. Jest on skałą bardzo zwięzłą. Obecność szarogłazu świadczy o przewadze wietrzenia mechanicznego skał macierzystych nad wietrzeniem chemicznym i o niedalekim transporcie materiału. Szarogłaz jest odmianą piaskowca bogatą w okruchy różnych skał drobnokrystalicznych. W Polsce szarogłaz występuje w Górach Świętokrzyskich, Karpatach fliszowych i Sudetach. Współcześnie jest wykorzystywany jako materiał budowlany i kruszywo drogowe. W pradziejach wykorzystywano szarogłaz do wytwarzania narzędzi kamiennych. W predynastycznym Egipcie z szarogłazu wytwarzano palety kosmetyczne. Szarogłaz był też materiałem rzeźbiarskim w śródziemnomorskich cywilizacjach starożytności.

sztolnia – (niem Stollen – tunel, korytarz) wyrobisko chodnikowe poziome (lub prawie poziome), udostępniające z powierzchni ziemi złoże zalegające wewnątrz ziemi. Sztolnia prowadzona jest zatem ze stoku góry w jej głąb. Sztolnia jest sztucznie wykonanym korytarzem prowadzącym poziomo, bądź pod niewielkim nachyleniem ze stoku góry do jej wnętrza. Tym mianem określa się każdy korytarz w kopalni prowadzący ze stoku góry w głąb do złóż kopaliny.

sztuka naskalna – (ang. rock art – sztuka naskalna; średniowysokoniem. Stucke – cześć, kawałek czegoś, rzecz, pojedyncza sztuka, egzemplarz) dział sztuki prehistorycznej, obejmujący wszystkie przedstawienia wykonane przez człowieka na naturalnych, bądź sztucznie przystosowanych powierzchniach skalnych, czyli przede wszystkim malowidła, ryty i płaskorzeźby naskalne. Sztuka naskalna przybierała różne formy, od malarstwa jaskiniowego, poprzez ryty na skałach, aż do płaskorzeźb i reliefów. Występuje na wszystkich kontynentach i pochodzi z różnych epok, począwszy od epoki kamienia, aż po czasy niemal współczesne. Najdawniejsze ślady sztuki naskalnej (z górnego paleolitu) w postaci malowideł i rytów na ścianach jaskiń, znane są z terenów Australii, Azji i Europy. Australijskie malowidła naskalne z regionu Kimberley liczą sobie nawet 45-50 tys. lat. Na pierwotnych malowidłach w Europie występują formy proste, przedstawiające obrysy dłoni, wielokrotne linie, mazane palcami w mokrej glinie, czy malunki kropek. Do największego rozkwitu doszło malarstwo jaskiniowe w regionie Pirenejów. W jaskiniach hiszpańskich (m.in. Altamira, El Castillo) i francuskich (m.in. Les Combarelles, Font-de-Gaume, Niaux, Lascaux) występują malowidła zwierząt, głównie koni, żubrów i turów (ale także mamutów, nosorożców, kozic i in.). Postacie ludzkie lub antropomorficzne pojawiają się rzadko. Malowidła te odznaczają się dość dużym realizmem, często są wielobarwne lub operują światłocieniem. Sprzed 10 tys. lat przed Chr. pochodzą najstarsze malowidła w Lesotho (południowa Afryka) oraz w RPA (Góry Smocze) i Namibii. Liczne malowidła i ryty skalne z różnych epok pradziejowych są odkrywane w Ameryce Północnej (USA, Kanada). Na schyłek paleolitu i mezolitu przypada naskalne, jednobarwne malarstwo wschodniej Hiszpanii (Cogull, Alpera, Valltorta) przedstawiające pełne ruchu i wigoru sceny z życia tamtejszych ludzi, m.in. polowań, walk czy tańców. Początki rytów naskalnych we włoskiej dolinie alpejskiej Val Camonica sięgają mezolitu. Skandynawskie (Bohuslan, Tanum) i alpejskie (Val Camonica, Monte Bego) ryty skalne epoki brązu bogato ilustrują wiele aspektów codziennego i rytualnego życia ówczesnych ludzi. Z okresu mezolitu (8000 lat przed Chr.) pochodzą malowidła naskalne ze schroniska skalnego Bhimbetka w środkowych Indiach. Bardzo wiele przykładów sztuki naskalnej różnego wieku pochodzi z Azji Środkowej i Kaukazu, a także z terytorium Chin. W Polsce przejawy sztuki naskalnej są bardzo rzadkie. Większość z nich znajduje się w Tatrach pochodzi z czasów historycznych (co najmniej z XVI wieku). Z pradziejowej kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich pochodzą wykonane węglem drzewnym przedstawienia z czasów neolitu. Badacze interpretują sztukę naskalną wielorako. Większość wyjaśnień oscyluje wokół magii łowieckiej, przedstawień mitologicznych o określonym znaczeniu religijnym, przedstawień symbolicznych, czy zapisów szamańskiego transu pod wpływem środków halucynogennych.

szyb – (niem. Scheibe – szyba, plasterek, krążek, tarcza) wyrobisko pionowe lub pochyłe, o nachyleniu powyżej 45° o przekroju poprzecznym powyżej 4 m² i znacznej głębokości, udostępniające z powierzchni złoże zalegające w głębi ziemi, lub łączące wyrobiska poziome pod ziemią (szyb ślepy). Szyb może być różnie obudowany. Nazwą szybu określa się także wyrobisko korytarzowe wraz z urządzeniami naziemnymi, prowadzące pionowo z powierzchni terenu do złóż kopaliny użytecznej. Szyby są głównymi wyrobiskami komunikacyjnymi i wentylacyjnymi kopalni. Na terenie pola górniczego w Krzemionkach zlokalizowano dotychczas ok. 4 tys. szybów o głębokości dochodzącej do 9 metrów.

szybik – w górnictwie wyrobisko pionowe wewnątrz kopalni, nie wychodzące na powierzchnię ziemi. Szybik swoją budową przypomina szyb, jednak nie łączy wyrobisk podziemnych z powierzchnią, ale lecz poszczególne poziomy kopalni ze sobą. Mianem szybiku określa się także szyb kopalniany o niewielkim przekroju.

ścianowanie – (system ścianowy; prasłow. *stena – pleciona z prętów ściana oblepiona gliną lub błotem, stwardniała powierzchnia) w górnictwie system eksploatacji złoża kopaliny całą długością poziomu i na całą wysokość czoła przodka – ściany. Kierunek postępu ściany jest zgodny z kierunkiem eksploatacji.

ślad osadniczy – (prasłow. *slědъ – odcisk, wyślizgane miejsce; prasłow. *saditi – sadowić, umieszczać, osadzać; zasadzać, sadzić rośliny) pojedyncze znaleziska archeologiczne znajdujące się poza stanowiskami i pozbawione kontekstu archeologicznego. Najczęściej są to pojedyncze przedmioty (np. sierp brązowy, czółno drewniane, narzędzie krzemienne, ułamek naczynia ceramicznego). Są to jedne z najbardziej zagadkowych śladów działalności człowieka w przeszłości. Ślady osadnicze są zwykle rejestrowane przez archeologów w czasie prowadzenia badań powierzchniowych w terenie, w trakcie podejmowania zabytków archeologicznych z powierzchni ziemi.

tąpnięcie – (tąpnięcie górnicze; prasłow. *tupati – szybko uderzać nogami o ziemię, powodując charakterystyczny dźwięk) wstrząsy oraz towarzyszące im efekty dźwiękowe, połączone często z wyrzutem głazów, spowodowane zarwaniem się stropu w chodnikach lub sztolniach kopalni podziemnej. Tąpnięcie to wstrząsy podziemne, którym towarzyszą zjawiska akustyczne (huk, trzaski) i fala uderzeniowa, zachodzące wskutek naruszenia pierwotnego stanu równowagi górotworu, co prowadzi do gwałtownego wyładowania energii sprężystej nagromadzonej w górotworze. Tąpnięcia są jednym z najpowszechniej występujących zagrożeń w kopalniach. Powodują pękanie skał wyrobiska, zniszczenie lub uszkodzenie obudowy kopalnianej, zniszczenie maszyn i urządzeń, wybuchy metanu i pyłu węglowego, pożary kopalniane, a także wypadki śmiertelne.

tektonika – (gr. τεκτονικός [tektonikós] – budowniczy) dział geologii zajmujący się strukturą skorupy ziemskiej, przyczynami i mechanizmami powstawania tej struktury, oraz historią jej rozwoju. Tektonika jest nauką zajmująca się ruchami i deformacjami litosfery, a zwłaszcza skorupy ziemskiej, oraz wykształceniem i genezą wielkich struktur geologicznych. Do tektoniki są zaliczane dwie główne dyscypliny naukowe: geotektonika i geologia strukturalna. Geotektonika zajmuje się wielkimi strukturami, do których należą np. orogeny, baseny sedymentacyjne, kontynenty i płyty litosfery. Geologia strukturalna bada struktury mniejsze, np. fałdy, uskoki, struktury widoczne tylko pod mikroskopem. Określenie tektonika odnosi się także do struktury jakiegoś fragmentu skorupy ziemskiej, oraz do procesów powodujących powstanie struktury określonego fragmentu skorupy ziemskiej.

tell – (arab. ‘wzgórze’, tall, sum. dul – stos, akad. tilu – pierś, stos, wzgórze, rumowisko, hebr. tel – pagórek ruin, arab. kom – pagórek ruin, pers. tepe – pagórek ruin, tur. höyük – pagórek ruin) stanowisko archeologiczne w formie sztucznego wzgórza, które powstało z nawarstwień archeologicznych i ruin budowli odkładających się przez dłuższy czas w tym samym miejscu. Tell ma kształt pagórka, wzgórza, lub kopca uformowanego z ruin i gruzu budowli wznoszonych głównie z cegły suszonej lub gliny oraz z innych pozostałości osadnictwa, pochodzących z jednej lub wielu faz osadniczych. Tego typu stanowiska spotykane są przede wszystkim na terenie Bliskiego Wschodu, gdzie przeważały w przeszłości budowle wznoszone z cegły. Kolejne konstrukcje budowano na ruinach starych budowli i sukcesywnie podwyższano poziom placów i ulic. Powodowało to narastanie depozytów archeologicznych w danym miejscu i powstawanie sztucznego wzniesienia. Telle występują w zachodniej Azji, od Doliny Indusu po Deltę Nilu, a także na Półwyspie Bałkańskim. W czasie eksploracji tellów archeolodzy przede wszystkim starają się rozpoznać ich stratygrafię, by zbadać historię stanowiska.

tezauryzacja – (gr. θησαυρός [thēsaurós] – magazyn, skarb, skarbiec) gromadzenie i przechowywanie dóbr materialnych (dzieł sztuki, kruszców, biżuterii) lub pieniądza kruszcowego poza instytucjami depozytowo-oszczędnościowymi. Tezauryzacja była powszechną formą gromadzenia oszczędności w gospodarkach, w których nie rozwinął się jeszcze system bankowy (zwłaszcza w pradziejach i w niektórych kulturach starożytności). Celem tezauryzacji jest ochrona posiadanego majątku przed jego utratą, w tym też przed zmniejszeniem siły nabywczej posiadanych pieniędzy (lub innego środka wymiany) w związku z inflacją. Tezauryzacja prowadzi do wycofania wartości z obiegu gospodarczego lub pieniężnego. Jej skutkiem i celem jest uchronienie majątku przed spadkiem wartości, oraz odbudowanie stabilności finansowej po kryzysie, wojnie lub kataklizmie. Tezauryzacja pozwala na akumulacje kapitału, który można użyć w przyszłości. Podstawowym przejawem tezauryzacji w pradziejach i w minionych epokach historycznych było ukrywanie i zakopywanie skarbów (depozytów, składów, znalezisk gromadnych) zawierających cenne przedmioty (np. monety, siekierki brązowe, ozdoby, sztaby metali, naczynia, przedmioty z krzemienia lub kamienia). Przykładem ilustrującym zjawisko tezauryzacji mogą być skarby monet rzymskich z okresu wpływów rzymskich ukryte na obszarze ziem polskich (np. skarby denarów rzymskich z Nietuliska Małego w woj. świętokrzyskim).

tłuk – (tłuczek; prasłow. *telkti – uderzać, bić, tłuc, gnieść) narzędzie służące do obróbki krzemienia i wytwarzania z niego broni i narzędzi. Tłuk służył do uderzania bezpośrednio, lub za pośrednictwem innego narzędzia (z reguły sporządzonego z surowca organicznego) w obrabianą konkrecję krzemienną, bądź kamienną, w celu jej ukształtowania, bądź uzyskania półsurowca. Mógł także służyć do obróbki techniką nacisku. Używano tłuków twardych, wykonanych np. z kamienia, lub krzemienia, lub sporządzonych z surowców miękkich (drewna, kości i rogu). Tłuki mogły być kuliste, podłużne, lub nieregularne w formie. Zwykle noszą widoczne ślady użytkowania w postaci obtłuczeń, ukruszeń i zmiażdżeń.

topnik – (prasłow. *topiti – ogrzewać coś, palić w czymś; przez ogrzewanie zamieniać ciało stałe w płynne, roztapiać; prasłow. *tepti – grzać, być ciepłym) w metalurgii materiał dodawany do wsadu w procesie otrzymywania i rafinowania metali, a także używane przy spawaniu i lutowaniu przedmiotów metal. (np. w jubilerstwie). Topnik ma na celu związanie zanieczyszczeń oraz wytworzenie wraz z nimi żużla o odpowiedniej gęstości i niskiej temperaturze topnienia, wypływającego na powierzchnię metalu. Topnikami mogą być np. wapień, dolomit, piasek kwarcowy, fluoryt, boksyt.

traseologia – (fr. trace – ślad, gr. λόγος [lógos] – słowo, nauka, opowiadanie) technika kryminalistyczna zajmująca się w przypadku przestępstwa ustalaniem osoby, pojazdu lub zwierzęcia na podstawie śladów przemieszczania się pozostawionych na miejscu zdarzenia. Traseologia bada przede wszystkim ślady przemieszczania się człowieka – zarówno pieszo jak i za pomocą środków transportu. Zajmuje się także wszelkimi śladami odwzorowanymi na powierzchniach np. śladami daktyloskopijnymi (odciskami palców) i mechanoskopijne (śladami działania nazrzędzi, urządzeń i innych przedmiotów). W archeologii termin traseologia odnosi się do analizy śladów powstałych trakcie używania narzędzi wykonanych z różnych surowców. W zależności od rodzaju obrabianego materiału i techniki pracy na każdym narzędziu powstają charakterystyczne ślady użytkowania. Część z nich jest widoczna gołym okiem, inne są możliwe do wykrycia przy pomocy mikroskopu. Traseologia ma szczególne znaczenie przy ustalaniu funkcji narzędzi krzemiennych i obsydianowych, która często nie jest oczywista i łatwa do ustalenia na pierwszy rzut oka. Użycie współczesnych replik dawnych narzędzi, którymi wykonuje się różne czynności gospodarcze (rąbanie drewna, obróbka kamienia, czy kości, lub metalu) i porównanie powstałych na nich śladów z tymi, które występują na dawnych narzędziach, pomaga określić funkcję tych ostatnich. Funkcję różnych przedmiotów pomagają także określić przytwierdzone do nich drobinki hemoglobiny, lub fitolity (mikroskopijne części roślin).

upad – (prasłow. *pasti – paść, spaść, upaść, przewrócić się) nachylenie powierzchni struktury geologicznej (np. warstwy, uskoku), mierzone jako wartość kąta między tą powierzchnią a płaszczyzną poziomą. Jest jednym z parametrów określających położenie struktury geologicznej w przestrzeni. W górnictwie upad pokładu to kąt nachylenia pokładu do poziomu, przy czym przez upad płaski rozumie się złoże poziome lub słabo nachylone a przez upad stromy duże nachylenie, przy którym urobek stacza się samoczynnie.

urabianie – (prasłow. *orbiti – spełniać obowiązki niewolnika, służyć; ciężko, niewolniczo pracować, robić, wykonywać jakąś czynność, pracować) w górnictwie czynność odrywania (odspajania) skał od calizny (zawartości pokładu jeszcze nienaruszonego robotami górniczymi). Urabianie może być wykonywane różnymi środkami jak narzędzia ręczne i mechaniczne, maszyny, woda, ogień, materiały wybuchowe itp. Jest to jedna z podstawowych czynności wybierania kopaliny.

urobek – efekt czynności urabiania, kopalina uzyskana robotą górniczą bez względu na wielkość kawałków i zanieczyszczenie skałą płonną. Terminem urobek określa się także  ilość materiału skalnego uzyskanego w wyniku urabiania, zwykle odniesioną do danej jednostki czasu.

uroczysko – (rus. uroczyszcze – miejsce w lesie czy polu, mające swoją osobliwszą nazwę; prasłow. *urokъ – to, co zostało umówione, ustalona opłata, siła magiczna mogąca komuś szkodzić, wywoływana przez wypowiedzenie odpowiednich formuł, czary) część lasu (rzadziej pola lub łąki) o orientacyjnym znaczeniu, bez ściśle oznaczonych granic, wyodrębniona za pomocą nadanej nazwy topograficznej. Termin ten oznacza także teren trudno dostępny, najczęściej bagnisty, leśny, oraz miejsce odludne. Uroczysko może być związane z jakąś szczególną lokalną legendą, kurhanem lub innym pradziejowym obiektem, a także wyróżniające się obiekty przyrodnicze. Często występują na terenie dawnych osad. Są częścią krajobrazu kulturowego. W okresie średniowiecza i nowożytności w Polsce terminem uroczysko oznaczano każdą przestrzeń pustej ziemi, mająca swoją nazwę.

uskok – (prasłow. *skokъ – szybki, energiczny ruch w górę, skok) struktura tektoniczna powstająca na skutek przemieszczenia się względem siebie dwóch części ośrodka skalnego wzdłuż dzielącej je powierzchni, bądź strefy nieciągłości. Masy skalne rozdzielone powierzchnią uskokową są nazywane skrzydłami uskoku. Część przemieszczona w górę jest skrzydłem wiszącym, a część przemieszczona w dół skrzydłem zrzuconym. Uskoki mogą powstawać zarówno wskutek rozciągania ośrodka skalnego, jak i jego ściskania. Mogą im towarzyszyć ciągłe deformacje tektoniczne. Z uskokami jest związane powstawanie zrębów, rowów tektonicznych i zapadlisk. Wyróżnia się wiele rodzajów uskoków ze względu na: działające naprężenia, nachylenie i kierunek przemieszczenia mas skalnych, nachylenie powierzchni uskokowej, stosunek uskoków do regionalnej rozciągłości struktur, stosunek wieku powierzchni uskokowej do wieku przemieszczenia.

wał wydmowy – (średniowysokoniem. Wal – wał obronny, mur; łac. vallum – wał palisada; prasłow. *dǫti – wiać, dąć, dmuchać) rodzaj wału (wydmy) usypanego z piasku przez wiatr. Jest to wydma o podłużnym kształcie, która najczęściej powstaje na terenach nadmorskich i odsłoniętych. Wały wydmowe mogą przyrastać w szybkim tempie, a czynnikiem sprzyjającym ich powstawaniu jest wiatr wiejący głównie z dwóch przeciwnych kierunków. Pod wpływem wiatru wiejącego w różnych kierunkach wał wydmowy może być przekształcony w wydmę o innym kształcie.

wapień – (prasłow. *vapьno – środek do malowania i bielenia) węglanowa skała osadowa składająca się głównie z węglanu wapnia w postaci kalcytu (CaCO₃), a także domieszek w postaci aragonitu, dolomitu, kwarcu, glaukonitu, minerałów ilastych, magnezu, łyszczyków, epidotu. Najczęściej ma kolor biały (w sytuacji braku domieszek), żółtawy, szary, niekiedy brunatny lub czerwonawy. Większość wapieni jest pochodzenia organicznego (wapienie organogeniczne); powstają wskutek nagromadzenia na dnie mórz (niekiedy jezior) szczątków organicznych, głównie skorupek otwornic, muszli małżów, ramienionogów (wapienie muszlowe), lub szczątków koralowców, mszywiołów, glonów (wapienie rafowe). Wapienie nieorganiczne (pochodzenia chemicznego) powstają wskutek wytrącania się węglanu wapnia z wody morskiej lub z wód źródlanych. Ze względu na specyficzną (zależną od warunków) rozpuszczalność węglanu wapnia, pomimo swojej dość dużej wytrzymałości mechanicznej, wapień łatwo ulega wietrzeniu chemicznemu prowadząc do powstania zjawisk krasowych. Wapienie są skałami bardzo rozpowszechnionymi; w Polsce występują głównie w Górach Świętokrzyskich, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Wyżynie Lubelskiej, w Pieninach, Tatrach i Sudetach. Wapień jest stosowany jako kamień budowlany, do wyrobu wapna palonego, cementu, szkła, jako topnik metalurgiczny, w przemyśle papierniczym i chemicznym (do produkcji karbidu, sody, nawozów mineralnych), w cukrownictwie, produkcji nawozów. Wapień zawiera zwykle różne formy skał i minerałów krzemionkowych (krzemień, rogowiec, chalcedon, jaspis i inne). Wiele pradziejowych i starożytnych budowli zostało wzniesionych z różnych rodzajów wapienia, poczynając od megalitów na Malcie i okładziny piramid z okresu egipskiego Starego Państwa w Gizie, a skończywszy świątyniach Majów z okresu klasycznego z Mezoameryki.

wapień oolitowy – (gr. ᾠόν [oon] – jajo, gr. λῐ́θος [lithos] – kamień, skała) odmiana wapienia zbudowana z tzw. ooidów (kulistych ziaren kalcytu), tworzących się w strefie przybrzeżnej mórz, jezior, lub w pobliżu gorących źródeł wskutek osadzania się węglanu wapnia wokół ziaren piasku lub okruchów muszli. Zarówno ooidy, jak i ich spoiwo są zbudowane z węglanu wapnia (kalcytu lub aragonitu). W Polsce wapienie oolitowe występują np. w utworach jurajskich na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w okolicach Częstochowy i w Górach Świętokrzyskich, oraz na ich północnym obrzeżeniu. W Krzemionkach konkrecje krzemienia tkwią poniżej spągu wapienia oolitowego.

wapień pelitowy – (gr. πηλός [pelos] – glina, ziemia, muł. błoto) odmiana wapienia zbudowana z tzw. pelitu (mikrytu), czyli spoiwa utworzonego przez mikroskopijne kryształy węglanu wapnia. Wapien pelitowy jest zbity i jednorodny. Jego poszczególne kryształy i ziarna są trudne lub wręcz niemożliwe do rozróżnienia nawet pod mikroskopem. W Krzemionkach, w warstwie drobnoziarnistego, warstwowanego wapienia pelitowego (tzw. dolnego wapienia pelitowego) tkwi ławica krzemienionośna składająca się z dwóch poziomów konkrecji. Współcześnie wapien pelitowy jest użytkowany jako materiał budowlany i kruszywo.

wapień rafowy – (staronord. rif – rafa, żyła, żebro) odmiana wapienia zbudowana z węglanowych szkieletów różnych osiadłych organizmów morskich (archeocjatów, gąbek, koralowców, mszywiołów, wieloszczetów, otwornic, małży rudystów, niektórych glonów). Najpospolitsze organizmy rafotwórcze to korale madreporowe. Utwory rafowe powstają w wodach czystych i płytkich oraz w warunkach obniżającego się dna morskiego. Wapien rafowy bywa niekiedy nazywany wapieniem koralowym (choć nie wszystkie rafy były tworzone przez koralowce).

wapiennik – (piec wapienniczy) specjalny rodzaj pieca służący do wypalania skał wapiennych w celu uzyskania wapna palonego (tlenku wapnia, CaO) drogą prażenia (kalcynowania) w temperaturze 900-1000 °C, co powoduje usunięcie wody i innych substancji z sieci krystalicznej (na skutek reakcji CaCO₃ → CaO + CO₂). Wapienniki opala się drewnem, węglem kamiennym lub torfem. Wapienniki wznoszono z kamienia i cegły. Szyb pieca zasypywano na przemian warstwami kamienia wapiennego i paliwa.

wapiennikarz – pracownik zajmujący się wypalaniem wapna i obsługą pieca wapienniczego. Nazwa ta może także oznaczać osobę pozyskującą wapien do wypalenia w wapienniku. Wapiennikarze przyczynili się do zniszczenia wielu pradziejowych kopalń na polu górniczym w Krzemionkach w pierwszej połowie XX wieku.

warpie – (warpy, od niem. werfen – rzucać, odrzucać) to usypiska powstałe wokół dawnych szybów górniczych, zbudowane z materiału odpadowego wydobytego z kopalń na powierzchnię. Warpie mają formę kolistych lub półkolistych pagórków otaczających wejścia do szybów. Jest to także inne określenie hałd i płonnej skały wyrzuconej na hałdę.

warstwa – (prasłow. *vŕ̥sta / *vŕ̥stva – obrót, zwrot, linia, rząd, rodzaj, warstwa) w geologii ciało osadowe, którego wymiary poziome są wielokrotnie większe od jego grubości, ograniczone od dołu i od góry powierzchniami powstałymi w trakcie procesów sedymentacyjnych. Warstwa jest nagromadzeniem osadu i skał osadowych w kształcie płaskiej płyty, której górna granica jest zwana stropem, a dolna spągiem. Warstwy tworzą się wskutek zmian w składzie osadu podczas sedymentacji. Dotyczy to głównie składu mineralnego osadu, wielkości okruchów składników, ich upakowania, barwy, a także ilości, składu i charakteru spoiwa skalnego. Pierwotne ułożenie warstw skalnych jest prawie zawsze poziome (lub prawie poziome). Wskutek ruchów tektonicznych ułożenie to może ulec zaburzeniu.

warstwa archeologiczna – (warstwa kulturowa) najmniejsza jednostka stratyfikacji archeologicznej, czyli każde nawarstwienie ziemne powstałe na skutek działalności człowieka w przeszłości. Warstwa jest efektem działalności człowieka, który doprowadził do nagromadzenia się artefaktów, powstania obiektów i do akumulacji innych substancji organicznych i nieorganicznych. Warstwa jest ograniczona dwoma w przybliżeniu równoległymi do siebie powierzchniami: górną – stropem i dolną – spągiem. Grubość warstwy mierzona prostopadle od stropu do spągu nazywa się miąższością. W niezaburzonym, pierwotnym kontekście warstwy młodsze zalegają wyżej, niższe zaś są starsze, każda bowiem nowo powstająca warstwa musiała zostać zdeponowana na istniejącej już warstwie starszej. Zasadę tą określa się prawem superpozycji. Pierwotne ułożenie warstw jest niemal zawsze poziome lub prawie poziome. Prawo pierwotnej ciągłości stanowi, że każda warstwa znajdująca się w pierwotnej pozycji jest ograniczona ukształtowaniem podłoża, na którym powstaje, albo zanika w kierunku swych krawędzi. Według prawa pierwotnej horyzontalności każda warstwa o nieskonsolidowanej postaci będzie miała tendencję do ułożenia horyzontalnego. Wiele obiektów stratygraficznych wytworzonych przez człowieka nie ma analogii pośród warstw geologicznych. Na stanowiskach z początkowych etapów dziejów ludzkości (np. z paleolitu) spotyka się najczęściej warstwy o małej miąższości, zawierające niewielka ilość zabytków archeologicznych. Warstwy o największej miąższości i największej zawartości materiału zabytkowego występują w miastach starożytnych, średniowiecznych i nowożytnych. Proces stratyfikacji (tworzenia się warstw) jest zdeterminowany ukształtowaniem terenu, procesami erozji i akumulacji, oraz działalnością człowieka. Na stanowiskach archeologicznych mogą występować zarówno warstwy kulturowe, jak i naturalne. Ślady działalności ludzkiej ograniczone do znalezisk przedmiotów ruchomych na powierzchni gruntu nazywane są poziomem osadniczym. Warstwy kulturowe są nagromadzeniem artefaktów, substancji organicznych i obiektów, zwartymi depozytami powstałymi w wyniku działalności człowieka. Obserwacja naukowa warstw na danym stanowisku archeologicznym pozwala na opracowanie sekwencji stratygraficznej i prześledzenie historii stanowiska.

wiatrołom – (praind. *u̯ē – wiać, dąć; prasłow. *lamati – łamać, łupać, kruszyć) termin oznaczający drzewo złamane przez wiatr. Najczęściej złamania występują pod koroną drzewa, w miejscach uszkodzonych wcześniej przez zwierzynę, zainfekowanych przez grzyby patogeniczne. Wady te znacznie obniżają wytrzymałość drzewa na zginanie. Wiatrołomy są częstym efektem przechodzenia silniejszych wiatrów nad lasami. Najbardziej podatne na złamania są drzewa o silnym systemie korzeniowym, pojedyncze i odsłonięte, rosnące na twardym gruncie. Największe szkody wiatrołomy powodują w drzewostanach górskich.

wiek wymieralności – (prasłow. *věkъ – przejawianie, okazywanie siły, siła, moc, życie; czas życia, okres życia, długi okres czasu; prasłow. *merti – umierać) pojęcie oznaczające przeciętny wiek osobnika w chwili zgonu, czyli innymi słowy, przeciętny czas trwania życia.

Wielka Matka – (Bogini Matka, Wielka Bogini, Wielka Macierz, Matka Ziemia, Królowa Niebios; łac. Magna Mater – Wielka Macierz, jedno z określeń anatolijskiej bogini Kybele) główne bóstwo żeńskie w panteonie religii tradycyjnych, występujące w roli rodzicielki bogów i ludzi. Jej wizerunek jest związany z archetypem matki, czyli ze strukturą ukształtowaną w ludzkiej psychice ze względu na szczególne cechy matki. W różnych politeistycznych religiach tradycyjnych funkcję tę pełniły m. in.: Afrodyta, Asztarte, Coatlicue, Demeter, Frigg, Gaja, Hathor, Hebat, Hera, Isztar, Izanami, Izyda, Kybele, Nerthus, Pachamama, Prythiwi, Potnia, Rea, Śakti, Wenus. Według rekonstrukcji i hipotez wielu religioznawców, w okresie neolitu Bogini Matka była najwyższym bóstwem rolniczych kultur o wielu imionach, postaciach i funkcjach; jako kreatywna siła kosmosu uznana za boginię uosabiającą potencję życia, która była opiekunką ziemi i jej płodów, karmicielką i uzdrowicielką, boginią rządzącą procesami wzrastania roślin oraz narodzinami i życiem, a także śmiercią i zmartwychwstaniem ludzi, przynoszącą nieśmiertelność i wyzwolenie. Panowała nad światem podziemnym i jego mieszkańcami. Wielka Matka była patronką kultów misteryjnych, uosobieniem cyklicznej zmienności przyrody, ziemi i wegetacji. Związana z nią była bogata i różnorodna symbolika kojarzona z jej prerogatywami. Z postacią Wielkiej Matki wiąże się sporą część pradziejowej ikonografii, przede wszystkim przedstawień kobiet w rzeźbie, płaskorzeźbie, malarstwie i w drobnej plastyce. Przedstawienia takie były popularne już w paleolicie i neolicie. Przykładem mogą być figurki z Çatalhöyük  i Tell Arpaczija przedstawiają kobietę w trakcie porodu lub w geście ofiarowania światu pokarmu, obejmującą dłońmi piersi, lub zasiadająca na tronie bez oparcia lub na wielkim drapieżniku. Warto jednak dodać, że współczesne interpretacje tych przedstawień przez specjalistów i samo istnienie kultu Wielkiej Matki jest przedmiotem zaciekłych sporów specjalistów. Idea istnienia kompleksowego kultu Wielkiej Bogini i związanego z nim egalitarnego i matriarchalnego systemu społecznego, którą wspierali S. Freud, C. G. Jung i M. Eliade, a wylansowała archeolog Marija Gimbutas jest przez wielu badaczy mocno kwestionowana. Twierdzą oni, że koncepcja pradziejowej Bogini Matki jest tak naprawdę współczesnym mitem, który nie może być traktowany jako pewnik, a co najwyżej jako jedna z hipotez badawczych. Wskazują, że nie wszystkie przedstawienia wiązane z tym kultem przedstawiają kobiety (niektóre wyobrażają mężczyzn, w przypadku wielu z nich płeć jest trudna do określenia). Nie wszystkie przedstawienia kobiet można wiązać z kultem żeńskich bóstw. Część z nich mogła przedstawiać zwykłe kobiety. Brak także dowodów na istnienie matriarchalnego systemu społecznego w pradziejach. Bardziej prawdopodobne jest, że istniało wiele żeńskich bóstw, niż jeden, zuniformizowany kult Bogini Matki.

wiertnik – (prasłow. *vŕ̥titi – obracać, kręcić, wiercić) typ narzędzia krzemiennego (lub z innego rodzaju podobnej skały) podobny do przekłuwacza i charakteryzujący się wyodrębnionym wąskim wierzchołkiem, utworzonym przez zawrotne zaretuszowanie dwóch krawędzi.

wietrzenie mrozowe – (zamróz, gelifrakcja, geliwacja, konglegacja; prasłow. *větrъ – wiatr; prasłow. *morzъ – mróz) rozkruszanie lub rozsadzanie skał w wyniku ciśnienia wywołanego przez zamarzającą wodę na ściany szczelin i porów skalnych, w których się znajduje. Jest to rodzaj wietrzenia fizycznego, które jest tym bardziej efektywne, im częściej woda zawarta w skałach zamarza i odmarza. Może prowadzić do rozpadu blokowego lub ziarnistego zwartych skał. Występuje na obszarach, na których zachodzą zmiany temperatur z dodatnich na ujemne i odwrotnie. W wyniku wietrzenia mrozowego powstają m. in. rumowiska ostrokrawędzistych bloków skalnych, znane w Polsce z Tatr i Gór Świętokrzyskich, czyli gołoborza.

wietrznik – w architekturze pojęcie oznaczające otwór na dachu lub w ścianie jakiegoś pomieszczenia, umożliwiający dopływ powietrza, albo niewielka, ruchoma część skrzydła okiennego, dająca się oddzielnie otwierać. Wietrznik to także otwór wentylacyjny wybity w ścianie lub filarze wyrobiska górniczego. Ich zadaniem jest doprowadzanie odpowiedniej ilości powietrza do wyrobiska.

wiór – (praind. *u̯er – rozbić, rozerwać) odłupek kamienny (wykonany z krzemienia lub innej twardej skały), którego długość przekracza dwukrotnie szerokość. Długość wióra jest większa od dwóch szerokości, a krawędzie boczne są przynajmniej w części wzajemnie równoległe. Małe wióry, których długość nie przekracza 12 mm zwane są wiórkami. Wióry i wiórki były narzędziami tnącymi i nie podlegały dalszej obróbce. Tylko dzięki retuszowi mogły być przekształcone w inne typy narzędzi. Człowiek zaczął wytwarzać narzędzia wiórowe w okresie górnego paleolitu.

wiórowiec – narzędzie w formie wióra krzemiennego (lub z innego surowca skalnego) z retuszem przykrawędnym nie zatępiającym na jednym lub dwu bokach podłużnych. W pradziejach wytwarzano wiórowce o bokach równoległych, bądź zbieżnych. Wiórowce były narzędziami bardzo rozpowszechnionymi w górnym paleolicie, a także w neolicie.

wychodnia – (prasłow. *choditi – chodzić) w znaczeniu geologicznym miejsce w którym dana skała, minerał, lub warstwa wychodzi na powierzchnię ziemi, obszar występowania jakiejś skały (lub kompleksu skał) albo jakiejś struktury geologicznej (lub elementu strukturalnego) na powierzchni terenu bądź płytko pod nią. W górnictwem mianem wychodni określa się miejsce w terenie, w którym złoże kopaliny wychodzi na powierzchnię ziemi. Wychodnie były w pradziejach i czasach historycznych miejscami pozyskiwania różnych surowców (w tym krzemienia).

wykopaliska archeologiczne – (prace archeologiczne, badania archeologiczne; prasłow. *kopati – uderzać nogą, kopytem, grzebać, ryć, wydobywać ziemię) najważniejsza terenowa metoda badawcza stosowana w archeologii, polegająca na systematycznym i pieczołowicie dokumentowanym fizycznym rozbiorze stanowiska archeologicznego na poszczególne jednostki stratygraficzne, w kolejności od najmłodszej do najstarszej. Celem wykopalisk jest odsłonięcie obiektów nieruchomych, wydobycie zabytków ruchomych, zbadanie ich wzajemnych powiązań i określenie kontekstu, w jakim występują znaleziska. Wykopaliska mają dostarczać nowych źródeł archeologicznych, udokumentowanych w formie obiektywnej i zgodnej z rzeczywistością. Metoda wykopaliskowa zakłada bezpowrotne zniszczenie stanowiska, zatem badania muszą być prowadzone z należytą starannością, przy zachowaniu wszelkich przyjętych reguł metodyki badawczej i sporządzania nieodzownej dokumentacji. Techniki prowadzenia wykopalisk są współcześnie w zasadzie jednolite, choć dostosowane za każdym razem do lokalnych warunków i specyfiki stanowisk archeologicznych. Badania wykopaliskowe winny być poprzedzone solidna kwerendą w źródłach i opracowaniach dotyczących danego obszaru, a także badaniami prospekcyjnymi (powierzchniowymi, geofizycznymi) obejmującymi także przylegające do stanowiska tereny. Pracom wykopaliskowym powinny towarzyszyć także studia nad środowiskiem naturalnym otaczających je obszarów. Nieodzownym warunkiem rozpoczęcia legalnych wykopalisk archeologicznych jest uzyskanie pozwolenia władz danego kraju na ich przeprowadzenie. Wykopaliska mogą być podejmowane w celach czysto naukowych, z zamiarem zebrania jak największej ilości informacji o jakimś stanowisku (wykopaliska badawcze), albo w celu jak najszybszego przebadania stanowiska zagrożonego rychłym zniszczeniem (wykopaliska ratunkowe). Efektem prawidłowo przeprowadzonych wykopalisk jest obszerna i szczegółowa dokumentacja archeologiczna: opisowa, rysunkowa, mechaniczna, fotograficzna i cyfrowa, a także zabezpieczone i poddane wstępnej konserwacji zabytki ruchome.

wylew – (część wylewowa; prasłow. *lьjati – powodować, że cos płynie, cieknie) górna, otwarta część naczynia ceramicznego (metalowego, szklanego, kamiennego), kończąca się krawędzią i położona powyżej brzuśca. Wylewy naczyń mogą mieć pogrubione i specjalnie uformowane krawędzie i są w niektórych przypadkach ozdobione różnorodną ornamentyką.

wyrobisko – w górnictwie przestrzeń w pokładach ziemi wybrana robotą górniczą, pusta przestrzeń w kopalni (w górotworze) powstała po przeprowadzeniu procesu wybierania kopaliny. Rozróżnia się wyrobiska: przestrzenne (np. komora), korytarzowe (np. chodniki), poziome (np. chodniki, przecznice), pochyłe (np. upadowe) i pionowe (szyby). W celu zabezpieczenia wyrobisk przed działaniem ciśnienia wywieranego przez otaczające je skały i przed przedostaniem się do nich ognia lub wody, stosuje się obudowę kopalnianą. W znaczeniu prawnym wyrobisko to przestrzeń w nieruchomości gruntowej lub górotworze, która powstała w wyniku robót górniczych, z pominięciem obiektów budowlanych, instalacji i urządzeń.

wysoczyzna – (prasłow. *vysokъ – wysoki) niewysokie, rozległe wzniesienie, rozpościerające się między płytko wciętymi dolinami, zbudowane zwykle z materiału morenowego, otoczone przeważnie pradolinami. Wysoczyzna jest zazwyczaj formą akumulacji lodowcowej zbudowane z utworów morenowych, przemodelowaną przez wody roztopowe. Wysoczyzny dość powszechnie występują na obszarze Polski (np. Wysoczyzna Ciechanowska, Wysoczyzna Wysokomazowiecka).

zabytek archeologiczny – (znalezisko archeologiczne, źródło archeologiczne; prasłow. *zabyti – zapomnieć) każdy ślad działalności człowieka znajdujący się w ziemi lub pod wodą, którego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Źródłem archeologicznym nazywamy wszelkie, wydobywane z ziemi lub wody materialne ślady działań ludzi w przeszłości, umożliwiające rekonstrukcję różnych dziedzin ich życia. Zabytki archeologiczne są bardzo różnorodne. Dzieli się je na ruchome (takie które mogą być poruszone z miejsca, przeniesione i wydobyte w czasie badań, np. naczynia ceramiczne, narzędzia krzemienne, kości, ozdoby) i nieruchome (różnego rodzaju obiekty i konstrukcje, np. domy, piece, szyby kopalniane, amfiteatry). Źródłami archeologicznymi są przedmioty ruchome wykonane przez człowieka (artefakty), nieruchome konstrukcje (obiekty) i przedmioty pochodzenia naturalnego (ekofakty). Wszystkie źródła archeologiczne zawierają informacje o życiu ludzi w przeszłości i jako takie powinny być poddane szczegółowej analizie. Zabytki archeologiczne podlegają ochronie prawnej. W świetle obowiązującej w Polsce Ustawy o Ochronie Zabytków i Opiece nad Zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (art. 3 ust. 4), zabytek archeologiczny to zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów, albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem.

zaczątkowiec – (prasłow. *začęti – zacząć, rozpocząć, zapoczątkować) początkowa forma narzędzia krzemiennego stanowiąca wynik wstępnego etapu jego produkcji. Formy zaczątkowe w różnych stadiach przygotowania były nieudane i z tego powodu odrzucane w miejscach obróbki Zaczątkowe formy rdzeni i narzędzi są często spotykane w miejscach, gdzie w przeszłości działały pracownie krzemieniarskie. Wiele zaczątkowców było porzucanych, kiedy po wstępnej obróbce okazywało się, że nie nadają się do wytworzenia narzędzi z powodu wad surowca, lub błędów samego wytwórcy.

zaganianie ściany – (zaganianie ścianą; prasłow. *goniti – poganiać, popędzać zwierzę lub stado, pędzić przed sobą; biec za kimś, za czymś, by go złapać, ścigać; prasłow. *stena – pleciona z prętów ściana oblepiona gliną lub błotem) technika robót górniczych polegająca na wachlarzowatej eksploatacji nie tylko przodka, ale ociosów chodnika. W Krzemionkach górnicy zwykle stosowali tą technikę eksploatacji w dwóch etapach: w pierwszym eksploatacja była prowadzona zgodnie z ruchem wskazówek zegara, w drugim w kierunku przeciwnym. Ścianowano zwykle jeden lub obydwa ociosy chodnika jednocześnie. W największych kopalniach tą czynność powtarzano trzy razy, tworząc chodnik przyociosowy przy ścianie komory. Technika zaganiania ścianą jest znana głównie z górnictwa nowożytnego. Jej użycie w Krzemionkach świadczy o wielkich umiejętnościach neolitycznych górników. W innych prahistorycznych kopalniach tej techniki nie używano.

zapadlisko – (prasłow. *padati – paść, spaść) rozległy fragment skorupy ziemskiej obniżony wzdłuż uskoków, które, inaczej niż w przypadku ryftu, nie muszą być równoległe. Zapadliska powstają często na przedpolu gór o budowie płaszczowinowej lub na obszarze wypiętrzonym. Nieciągłe deformacje powierzchni ziemi określane jako zapadliska mogą wynikać również z prowadzonych robót górniczych i przybierać formy zbliżone do kraterów czy lejów krasowych.

zastoisko – (jezioro zastoiskowe, zbiornik zastoiskowy; prasłow. *stati – stanąć, powstać, podnieść się) zbiornik wodny lub jezioro, które powstało w strefie marginalnej lodowca w wyniku zatamowania odpływu wód lodowcowych lub wód rzecznych przez czoło lodowca lub jęzor lodowcowy. Mianem zastoiska określa się także każdy zbiornik wodny (o zróżnicowanych rozmiarach), który powstał w wyniku odcięcia odpływu wody z danego miejsca.

zasypisko – (wypełnisko; prasłow. *sypati – rzucać czymś sypkim, napełniać czymś sypkim) warstwa archeologiczna wypełniająca dany obiekt, konstrukcję, lub przestrzeń (np. jamę, ruiny budowli, albo wyrobisko górnicze), powstała najczęściej na skutek jego celowego zasypania przez człowieka (lub przez czynniki naturalne).

zbiorowisko murawowe – (murawy, zbiorowiska łąkowe, zbiorowiska trawiaste; prasłow. *sъbirati – gromadzić, zbierać; prasłow. *mura – coś ciemnego) kategoria nie leśnych zbiorowisk roślinnych. Ich głównym składnikiem są trawy o różnych wymaganiach ekologicznych. Zbiorowiska murawowe są zdominowane przez niskie trawy. Niewielka wysokość traw wynika z trudnych warunków miejscowych (kwaśne gleby, piaszczyste podłoże, niesprzyjający klimat) lub z działalności człowieka (wypas stad zwierząt, wydeptywanie, koszenie). Na obszarze Polski występują powszechnie i są bardzo bogate w różne gatunki roślin. Należą do nich m. in. murawy kserotermiczne występujące na terenie rezerwatu w Krzemionkach.

zbiorowisko zaroślowe – (pol. zarosły – teren, który zarósł; prasł. *orsti – rosnąć, wzrastać, wyrastać) rodzaj zbiorowiska, w którym główną warstwą, decydującą o strukturze i funkcjonowaniu fitocenozy jest warstwa krzewów. Do tego rodzaju zbiorowisk należą np.: zarośla kosodrzewiny, wikliny nadrzeczne, łozowiska itp. Występują także półnaturalne zbiorowiska murawowe, np. śródpolne zarośla tarniny, bzu czarnego lub derenia świdwy.

zgrzebło – (pol. zgrzeblić – za pomocą specjalnego urządzenia rozplątywać i czyścić włókna wełniane, bawełniane lub lniane) narzędzie krzemienne lub kamienne w postaci odłupka zaretuszowanego co najmniej na jednej dłuższej krawędzi równoległej lub poprzecznej do osi wyrobu. Retuszowana krawędź może być wklęsła, wypukła bądź prosta. Zgrzebła wykonywano różnymi typami retuszy. Zgrzebła dzielą się na jednostronne i dwustronne. Zgrzebła wytwarzano już w dolnym i środkowym paleolicie, a także (choć na mniejszą skalę) w górnym paleolicie i neolicie. Zgrzebła służyły przeważnie jako noże do rozdzielania mięsa.

ziemianka – (prasłow. *zemja – ziemia, gleba) rodzaj budowli wkopanej częściowo, lub całkowicie w ziemię, służąca najczęściej jako budynek mieszkalny, schron, magazyn lub spiżarnia. Ziemianka jest całkowicie zagłębiona w ziemi, natomiast półziemianka posiada niskie ściany wystające nieco ponad grunt. Ziemianki zapewniają ochronę przed warunkami pogodowymi i świetnie nadają się zarówno do zamieszkania, jak i do przechowywania żywności i innych dóbr. Konstrukcje tego rodzaju spotyka się do dziś w wielu kulturach na całym globie. Najstarsze budowle ziemiankowe pochodzą z górnego paleolitu (ok. 15 tys. lat temu) i zostały odkryte w Meżyriczu w obwodzie czerkaskim na Ukrainie. Są to zagłębione w ziemie, owalne chaty z kości mamutów z paleniskiem w środku. Każda z nich mogła pomieścić jedną rodzinę. Ziemianki i półziemianki były konstruowane przez przedstawicieli różnych kultur w neolicie, epoce brązu, epoce żelaza i we wczesnym średniowieczu. Ziemianki budowali przedstawiciele różnych kultur neolitycznych zamieszkujących obszary ziem polskich (kultura ceramiki wstęgowej rytej, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych). Liczne ziemianki  istniały na terenie osady kultury pucharów lejkowatych na Gawrońcu w Ćmielowie.  Domy półziemiankowe znane są także z czasów wczesnych kultur słowiańskich z VI-VII w. po Chr. (np. z kultury praskiej). Ich przykładem może być półziemianka z VII w. po Chr. odkryta w czasie wykopalisk na stanowisku osadniczym Kraków – Nowa Huta Wyciąże, stan. 5B. W średniowiecznej Europie ziemianki były powszechnie wykorzystywane jako schronienia aż do XII wieku. W Afryce i w Nowym Świecie ziemianki były budowane przez niektóre plemiona aż do XX wieku i pozostawały podstawowym typem domu. Budowali je także europejscy osadnicy w Ameryce Północnej od XVII do XX wieku. Ziemianki przeżyły renesans w czasie dwóch wojen światowych, kiedy to wykorzystywano je jako schrony przed ostrzałem artyleryjskim, części systemów transzei, oraz ukryte schronienia oddziałów partyzanckich.

złoże – (złoże mineralne; prasłow. *ložiti – powodować, że coś leży, opadło, kłaść) naturalne nagromadzenie kopalin w obrębie skorupy ziemskiej, powstałe w wyniku działania różnych procesów geologicznych. Z punktu widzenia górnictwa złoże to nagromadzenie dużej ilości kopaliny użytecznej w skorupie ziemskiej lub na jej powierzchni, w takiej formie i ilości, które umożliwiają jej gospodarce wykorzystanie obecnie lub w przyszłości. Złoża kopalin powstają w wyniku różnorodnych procesów geologicznych (jednego lub wielu); tworzą się równocześnie ze skałami otaczającymi lub powstają później niż skały w których występują. Geolodzy rozróżniają dwie główne grupy złóż: złoża endogeniczne, powstałe pod wpływem energii wewnętrznej Ziemi i złoża egzogeniczne (hipergeniczne), powstałe na powierzchni Ziemi lub płytko pod powierzchnią, wskutek czynników zewnętrznych. Złoże przemysłowe to złoże nadające się do eksploatowania z korzyścią ekonomiczną. Ekonomiści dzielą złoża na bilansowe, czyli takie, które obecnie opłaca się eksploatować i pozabilansowe, to znaczy takie, których w obecnych warunkach eksploatować się nie opłaca, ale przypuszczalnie w najbliższej przyszłości ich wydobycie stanie się rentowne. Skupienia kopaliny o masowym zapotrzebowaniu (np. sól kamienna, węgiel, rudy żelaza) są traktowane jako złoża przy zasobach dziesiątków i setek mln ton, podczas gdy skupienia cennych metali, jak złoto, platyna, itp., są złożami przy zawartości kopaliny już od kilku ton. Do złóż o znaczeniu gospodarczym zalicza się surowce energetyczne, kruszce i rudy metali, kamienie szlachetne i półszlachetne, surowce budowlane, surowce chemiczne, surowce szklarskie i ceramiczne, wody mineralne. Złoża klasyfikuje się także w zależności od sposobu ich powstawania (magmowe, pomagmowe, wulkanogeniczne, metamorficzne, wietrzeniowe, osadowe właściwe i mechaniczne, biogeniczne, metamorficzne i zmetamorfizowane. diagenetyczne) oraz formy (pnie, żyły i żyłki, gniazda, kieszenie, pokłady, soczewki, kominy, gniazda, konkrecje, sekrecje, złoża okruchowe). Złoże krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich występuje w postaci konkrecji w skale wapiennej.

znalezisko luźne – (prasłow. *na-lězti – pełzając, posuwając się powoli, natrafić na coś, znaleźć coś; niem. los – wolny, luźny, słabo przymocowany, oderwany) zabytek (znalezisko) pozbawiony kontekstu archeologicznego, znajdowany na obszarze znanych stanowisk archeologicznych, bądź poza nim.  

zroby – wyrobiska pozostałe po wybraniu złoża, które zostają bądź podsadzane, bądź się je zarabuje albo pozostawia swemu losowi, a wtedy same się z czasem obrywają, przyjmując nazwę starych zrobów. Mianem zrobów określa się wyrobiska w kopalni podziemnej po wyeksploatowaniu w nim kopaliny. Mogą one być wypełnione podsadzką albo skałami stropowymi pochodzącymi z zawału.

zrywka – (prasłow. *rъvati – rozrywać, rozszarpywać, przerywać; drzeć, targać) czynność transportu drewna okrągłego z miejsca pozyskania (od pnia) do miejsca załadunku, składowania, wstępnej obróbki itp. Jest to najtrudniejsza i najkosztowniejsza faza transportu, ze względu na duże rozproszenie surowca drzewnego i niekorzystne warunki przyrodnicze (np. w górach). Wykonuje się ją ręcznie, bądź przy użyciu różnych mechanizmów i pojazdów.

zrzutek – (zrzut; prasłow. *ŕutiti – miotać, ciskać, rzucać; burzyć, rozwalać) pojedyncza tyka poroża zrzucana przez samca jeleniowatych przed okresem nasadzania (wzrostu) nowego poroża. Jest to zrzucona część poroża jelenia, daniela lub kozła.

zwietrzelina – (saprolit, od gr. σαπρος [sapros] – zwietrzały, λιθος [lithos] – skała, kamień) geologiczny termin określający nagromadzenie produktów wietrzenia. Zwietrzelina utworzona w wyniku wietrzenia fizycznego jest zespołem okruchów skalnych różnej wielkości, o składzie chemicznym identycznym z materiałem wyjściowym. Zwietrzelina powstała wskutek wietrzenia chemicznego odbiega swoim składem od utworu wyjściowego i jest pozostałością po odprowadzeniu przez wody rozpuszczonych składników skały. Zwietrzeliny pod względem struktury dzielą się na gliniasto-ilaste i gruzowo-pyłowe. Zwietrzelina może pozostawać na miejscu wietrzenia (wtedy nazywa się ją regolitem) lub zostać z niego usunięta w wyniku procesów denudacyjnych. Niektóre zwietrzeliny są eksploatowane ze względu na zawartość kopalin. Zwietrzeliny skalne składające się z rozdrobnionej skały pierwotnej i domieszki nowych minerałów. Podstawową cechą zwietrzeliny skalnej, w odróżnieniu od skał, jest zdolność do zatrzymywania wody, co w przeciwieństwie do skał, umożliwia wegetację roślin. Skład mineralny (zwłaszcza minerały ilaste) zwietrzeliny jest ważnym wskaźnikiem określającym warunki klimatyczne w dawnych epokach geologicznych.

żelazo – (prasłow. *želězo – żelazo) metal należący do grupy metali przejściowych i żelazowców, pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 26. Jest metalem ciężkim, trudno topliwym, niezbyt twardym, ale ciągliwy, o barwie białoszarej. Jego temperatura topnienia wynosi 1535°C, a temperatura wrzenia 2750°C, gęstość 7,874 g/cm3; poniżej temperatury topnienia mięknie i daje się obrabiać plastycznie. W zetknięciu z roztworami elektrolitów ulega korozji (rdzewieje). Żelazo jest czwartym pierwiastkiem pod względem rozpowszechnienia w skorupie ziemskiej, (jego zawartość ocenia się na ok. 7% masowych). Przyjmuje się, że stanowi główny składnik jądra Ziemi. Głównymi rudami żelaza są: magnetyt, hematyt, limonit, syderyt, szamozyt, turyngit, zaś żelazo rodzime jest spotykane bardzo rzadko. Żelazo otrzymuje się przez redukcję rud tlenkowych w wysokiej temperaturze. Żelazo jest stosowane w postaci stopów (z węglem i innymi składnikami), stanowiących podstawowy materiał konstrukcyjny i surowiec do produkcji różnych przedmiotów. Stop żelaza z węglem, w ilości od 0,002% do 2,1% węgla nazywany jest stalą. Żelazo jest znane człowiekowi od najdawniejszych czasów. Już około 3500 lat przed Chr. w predynastycznym Egipcie wytwarzano paciorki z żelaza meteorytowego. Żelazo meteorytowe było obrabiane metodą kucia na zimno. Pochodzenie metalurgii żelaza oraz problem jej rozprzestrzenienia nie zostały jeszcze całkowicie wyjaśnione. Pierwsze ślady prób obróbki żelaza na gorąco i jego wytopu z rud znane są z pierwszej połowy III tys. przed Chr. z Mezopotamii i Syrii. W środkowej i późnej epoce brązu żelazo obrabiano na terenach Azji Mniejszej, a także na subkontynencie indyjskim (1800-1200 przed Chr.). W XI w. przed Chr. umiejętność obróbki żelaza posiedli mieszkańcy Grecji kontynentalnej, skąd stopniowo rozprzestrzeniła się ona na całą Europę. Wraz z upowszechnieniem znajomości wytwarzania tego metalu zaczęła się epoka żelaza, której początek jest datowany na XII w. przed Chr. na Bliskim Wschodzie, a w Europie jeszcze później (pomiędzy XI a IV w. przed Chr.). W Europie Środkowej zaczęto używać żelaza ok. 750 lat przed Chr., a na skalę masową dopiero w IV-II w. przed Chr. Upowszechnienie umiejętności wytopu żelaza z rud i produkcji stali w Europie jest związane z ekspansją plemion celtyckich pomiędzy V a II w. przed Chr. W Cesarstwie Rzymskim żelazo i stal były używane powszechnie, istniało wiele zagłębi metalurgicznych (Galia, Azja Mniejsza, Noricum), które produkowały wielkie ilości tych surowców. Specjaliści oceniają, że rocznie w Imperium Rzymskim produkowano ok. 85 tys. ton żelaza. Na obszarze zamieszkanym przez barbarzyńców na północ od granic Cesarstwa także istniały zagłębia, w których produkowano żelazo. Najważniejsze nich znajdowały się w Górach Świętokrzyskich i na zachodnim Mazowszu. Funkcjonowały pomiędzy I w. przed Chr., a IV/V w. po Chr.

żużel – (staropol. żużelica – opiłki żelaza, odpadki węgla) rodzaj odpadu produkcyjnego, który stanowi uboczny produkt procesów metalurgicznych. Żużel powstaje w wyniku reakcji między składnikami wsadu, topnikami i tlenem z atmosfery pieca. Skład żużla zależy od rodzaju i przebiegu procesu wytopu. Zawiera on zwykle krzemiany i tlenki różnych pierwiastków (wapnia, magnezu, glinu, żelaza, manganu), czasami również fosforany i siarczki tych pierwiastków. Żużel ma niższą temperaturę topnienia i mniejszą gęstość od wytapianego metalu, co umożliwia odprowadzanie go oddzielnym otworem spustowym pieca (lub spust do specjalnej kotlinki). Żużle są jednym z podstawowych śladów wskazujących na prowadzoną w danym miejscu w przeszłości produkcję metalurgiczna. Charakterystycznym rodzajem żużli są żużle dymarskie, pochodzące z pradziejowego i wczesnohistorycznego wytopu żelaza z rudy w piecach dymarskich.

żyła – (prasłow. *žila – żyła, ścięgno) w geologii ciało skalne lub mineralne młodsze od skał sąsiadujących, wypełniające szczeliny i spękania w otaczających skałach, masa mineralna wypełniająca szczelinę w skale i posiadająca inny skład niż otaczająca skała. Żyła zbudowana jest najczęściej z minerałów wytrąconych z roztworów wodnych lub z materiałów pochodzących z krystalizacji magmy, a także z minerałów osadowych. Dla geologów żyła to każde wypełnienie szczeliny skalnej przez zakrzepłą magmę lub skupienie minerałów. W górnictwie funkcjonuje pojęcie żyły kruszcowej, czyli żyły zawierającej w sobie prócz skały żylnej określone kruszce.

Bibliografia:

W. Mizerski, Geologia dynamiczna, Warszawa, 2015.

P. Migoń, Geomorfologia, Warszawa, 2013.

http://www.krzemienie.pl/

J. T. Bąbel, „Krzemionki Opatowskie” : monument prahistorii Europy : kopalnie krzemienia pasiastego, Ostrowiec Świętokrzyski, 2015.

J. T. Bąbel, Krzemionki przewodnik. Pomnik historii, rezerwat, muzeum, Warszawa, 2013.

 A. Jedynak, K. Kaptur, Krzemionki : pradziejowe kopalnie krzemienia, Sudół-Krzemionki, 2017.

J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków, 1998.

P. Król (red.), Historia krzemienia, Kielce, 2009.

Internetowa encyklopedia PWN: https://encyklopedia.pwn.pl/

M. Rybníček et al., World’s oldest dendrochronologically dated archaeological wood construction, Journal of Archaeological Science, Vol. 115, March 2020.

I. Shaw, R. Jameson, A dictionary of archaeology, Oxford, 1999.

K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, cz. I, Kultura materialna, Kraków, 1929.

K. Ch. Randall IV, Origins and Comparative Performance of the Composite Bow, Praca doktorska przedstawiona na UNIVERSITY OF SOUTH AFRICA, Pretoria, 2016.

J. K. Kozłowski, B. Ginter, Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu, Warszawa, 1990.

S. Harmand et al., 3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya, Nature, 521 (7552), s. 310–315.

S. Kadrow, Procesy eneolityzacji Europy – wybrane zagadnienia, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, 2011, t. 28, s. 75-89.

L. Marks, Zmiany klimatu w holocenie, Przegląd Geologiczny, vol. 64, nr 1, 2016, s. 59-65.

J. Strzałko, J. Ostoja-Zagórski, Ekologia populacji ludzkich : środowisko człowieka w pradziejach, Poznań, 1995.

S. Wilk, An elite burial from the Copper Age: Grave 8 at the cemetery of the Lublin-Volhynian culture at Site 2 in Książnice, Świętokrzyskie Province, Analecta Archaeologica Ressoviensia, 2014, 9, s. 209–258.

E. J. W. Barbaer, Prehistoric Textiles: The Development of Cloth in the Neolithic and Bronze Ages with Special Reference to the Aegean, Princeton, 1991.

E. Broudy, The Book of Looms: A History of the Handloom from Ancient Times to the Present, Hanover, London, 1979.

Z. Kaczmarek, O warsztatach tkackich w starożytnym Rzymie słów kilka, STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 5/2012, s. 183-202.

P. Kusztal, G. Pabian, T. Kalicki, E. Nowak, P. Przepióra, Zróżnicowanie i zmiany rzeźby terenu historycznego pola górniczego na Osicowej Górze k. Stąporkowa (NW obrzeżenie Gór Świętokrzyskich), Przegląd Geologiczny, vol. 68, nr 2, 2020, 127-134.

M. Bednarski, Górnictwo ogólne, cz. II, Łódź, Kraków, 1955.

D. Ławecka, Wstęp do archeologii, IA UW Seria Podręczników, Warszawa, 2000.

J. K. Kozłowski, Encyklopedia historyczna świata. Tom I Prehistoria, Kraków, 1999.

W. Mizerski, H. Sylwestrzak, Słownik geologiczny, Warszawa, 2002.

W. Ashmore, R. J. Sharer, Odkrywanie przeszłości : wprowadzenie do archeologii, Kraków, 2008.

C. Renfrew, P. G. Bahn, Archeologia : teorie, metody, praktyka, Warszawa, 2005.

T. Darvill, The Concise Oxford Dictionary of Archaeology, Oxford, 2003.

J. P. Mallory, D. Q. Adams, Encyclopedia of Indo-European Culture, London, Chicago, 1997.

J. K. Kozłowski, Wielka Historia Świata, t. I Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków, 2004.

http://www.archeologia-sandomierz.pl/

http://www.mpov.uw.edu.pl/pl/thesaurus

S. Milisauskas, J. Kruk, Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu, Kraków, 1999.

Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu: źródłoznawstwo starożytności klasycznej, t. 1–2, pod red. Ewy Wipszyckiej, Warszawa, 2001.

K. Kaptur, Nowe znaleziska monet rzymskich z Wyżyny Sandomierskiej (woj. świętokrzyskie). Przyczynek do badań nad osadnictwem okresu rzymskiego w Górach Świętokrzyskich i na Wyżynie Sandomierskiej, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego Tom XXXI, Rzeszów, 2010, s. 51-62.

Ł. Banaszek, LOTNICZY SKANING LASEROWY W POLSKIEJ ARCHEOLOGII. CZY W PEŁNI WYKORZYSTYWANY JEST POTENCJAŁ PROSPEKCYJNY METODY?,

FOLIA PRAEHISTORICA POSNANIENSIA T. XIX – 2014, s. 207-251.

Dawna wytwórczość na ziemiach polskich, Katalog wystawy w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, Gniezno, 2015.

B. M. Fagan, N. Durrani, In the Beginning: An Introduction to Archaeology, London, New York, 2014.

P. Johnstone, The Sea-craft of Prehistory, London, New York, 1988.

R. L. Smith, Premodern Trade in World History, London, New York, 2009.

C. Renfrew, J. M. Wagstaff, An Island Polity: The Archaeology of Exploitation in Melos, Cambridge, 1982.

E. Frahm, Buying local or ancient outsourcing? Locating production of prismatic obsidian blades in Bronze-Age Northern Mesopotamia, Journal of Archaeological Science, 41, 2014, s. 605-621.

E. Frahm, J. M. Feinberg, Empires and resources: Central Anatolian obsidian at Urkesh (Tell Mozan, Syria) during the Akkadian period, Journal of Archaeological Science 40 (2), 2014, , s. 1122-1135.

http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C32867%2Csmocze-szklo-na-terenie-dzisiejszej-polski-bylo-znane-juz-ponad-20-tys-lat

B. A. Kipfer (red.), Encyclopedic Dictionary of Archaeology, New York, Boston, 2000.

I. Shaw, R. Jameson (red.), A Dictionary of Archaeology, Malden, 1999.

R. Whitehouse (red.), The Macmillan Dictionary of Archaeology, London, 1983.

M. Kuraś (red.), Archeologia Kotliny Sandomierskiej, Stalowa Wola, 2018.

Dz.U.96.120.564, Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona), sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz. U. z dnia 9 października 1996 r.).

P.F Kuznetsov, The emergence of Bronze Age chariots in eastern Europe, Antiquity, 80 (309), s. 638–645.

J. Piontek, Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny, Poznań, 1996.

M. Lalak, Skałki: nowożytne wyroby krzemienne, próba typologii, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. VIII, 2006, s. 219-242.

K. W. Wesler, An Archaeology of Religion, Lanham, Boulder, New York, Toronto, Plymouth, 2012.

W. Glapa, J. I. Korzeniowski, Mały leksykon górnictwa odkrywkowego, Wrocław, 2005.

M. Pearce, The ‘Copper Age’—A History of the Concept, Journal of World Prehistory, 32, 2019, s. 229–250.

L. Sawicki, Przyczynek do znajomości techniki obróbki krzemienia, Wiadomości Archeologiczne, t. VII, 1922, s. 58-77.

B. Balcer, Z badań nad krzemieniarstwem neolitycznym w dorzeczu górnej Odry, Przegląd Archeologiczny Vol. 25, 1977, s. 5-51.

M. Piotrowski, G. Dąbrowski, Krzesiwa i krzesaki – przyczynek do badań nad krzesaniem ognia w starożytności oraz średniowieczu (na marginesie badań archeologicznych na stan. 22 w Łukawicy, pow. lubaczowski), Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. IX, 2007, s. 231-242.

B. W. Roberts, M.Vander Linden, Investigating Archaeological Cultures : Material Culture, Variability, and Transmission, New York, Heidelberg, London, 2011.

Utrzymanie bioróżnorodności siedlisk kserotermicznych w Małopolsce. Materiały z konferencji „Ochrona siedlisk ciepłolubnych w Polsce” Racławice 16–17 maja 2013 r., Kraków, 2013.

K. Barańska, M. Zmihorski, P. Pluciński, Raport z projektu Ochrona muraw kserotermicznych w Polsce – teoria i praktyka LIFE08 NAT/PL/513, Świebodzin, 2013.

K. Barańska, Podręcznik najlepszych praktyk ochrony kseroterm, Warszawa, 2014.

S. Orzechowski, A. Przychodni, Experimental Iron Smelting in the Research on Reconstruction of the Bloomery Process in the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains, Poland, (w:) J. V. Flores, R. Paardekooper, (red.), Experiments Past : Histories of Experimental Archaeology, Leiden, 2014, s. 249-267.

S. Orzechowski, Badania doświadczalne nad rekonstrukcją procesu dymarskiego w Górach Świętokrzyskich – naukowe i edukacyjne znaczenie eksperymentu, (w:) Skanseny archeologiczne i archeologia eksperymentalna, Krosno, 2012, s. 224-246.

R. Pleiner, Iron in archaeology : The European bloomery smelters, Praha, 2000.

K. Socha, Zagadnienie tzw. domów kultowych w megalitycznym obrządku pogrzebowym ludności kultury pucharów lejkowatych w Polsce, Folia Praehistorica Posnaniensia, 20 : 497, 2015, s. 497-529.

B. Stanisławski, Budownictwo wczesnośredniowiecznego Wolina – próba reinterpretacji, Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. VI/VII: 2009/2010, z. 1: Archeologia, s. 223-26.

M. Radivojević, T. Rehren, J. Kuzmanović‑Cvetković, M. Jovanović, J. P. Northover, Tainted ores and the rise of tin bronzes in Eurasia, c. 6500 years ago, Antiquity, vol. 87, nr 338, s. 1030-1045.

J. Śliwa (red.), Wielka Historia Świata, tom 2 : Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków, 2005.

J. P. Mallory, D. Q. Adams, The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford, 2006.

P. N. Peregrine, M. Ember (red.), Encyclopedia of Prehistory : Volume 8 : South and Southwest Asia, New York, Boston, Dordrecht, London, 2003.

P. Bieliński, Starożytny Bliski Wschód: od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa, 1985.

C. B. F. Walker, Pismo klinowe, Warszawa, 1998.

A. Westenholz, The Graeco-Babyloniaca Once Again, Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie, vol. 97, no. 2, 2007, s. 262-313.

K. Myśliwiec, Święte znaki Egiptu, Warszawa, 2001.

M. Mazurkiewicz, Najstarszy zawód świata : Szkic dziejów techniki i technologii górniczej, Kraków, 2019.

J. Skoczylas, Wielka Encyklopedia Geografii Świata : Tom II : Budowa Ziemi, Poznań, 1996.

Multimedialna Encyklopedia Powszechna PWN : edycja 2010, Wrocław, Warszawa, 2009.