Historia i architektura Pałacu

Historia Pałacu Wielopolskich wiąże się ściśle z historią dóbr ostrowieckich, do których przynależały Częstocice.

Dobra te w 1836 roku od wdowy po poprzednim właścicielu, Jerzym Dobrzańskim, zakupił hr. Henryk Łubieński, wiceprezes Banku Polskiego. Po jego bankructwie w 1845 roku przeszły na własność banku, a następnie Domu Handlowego S.A. Fraenkel w Warszawie.

Antoni Edward Fraenkel zlecił architektowi Leandro Janowi Ludwikowi Marconiemu (1834-1919) zaprojektowanie pałacu, który miał zostać wybudowany w osadzie Klimkiewiczów, leżącej nieopodal Częstocic. Ostatecznie pałac zlokalizowano w Częstocicach, na miejscu starego drewnianego dworu istniejącego do połowy XIX wieku. Rozpoczętą w latach 70. XIX wieku budowę zakończył kolejny właściciel dóbr ostrowieckich, warszawski bankier Władysław Laski, który Częstocice przeznaczył na wiano dla swej córki, Marii. Prace budowlane przy pałacu trwały od 1887 do 1899 roku.

W 1886 roku odbyły się zaślubiny Marii z hr. Zygmuntem Wielopolskim (1863-1919), ziemianinem i politykiem – prezesem Stronnictwa Polityki Realnej o orientacji prorosyjskiej. Od tego czasu dobra ostrowieckie z Częstocicami stały się główną siedzibą tej linii Wielopolskich, zaś pałac wraz z Pałacykiem Myśliwskim mieszczącym się na Kuźni, po drugiej stronie doliny rzeki Kamiennej, stanowił centrum kulturowe i administracyjno-gospodarcze tychże dóbr.

Zygmunt i Maria mieszkali w pałacu wraz z czwórką swych dzieci: Władysławem, Józefem Aleksandrem, Aleksandrem Władysławem i Marią Stefanią. Wśród odwiedzających ich gości znaleźć można wiele wybitnych osobistości – w 1920 roku Wielopolscy gościli generała Maxime Weyganda i kapitana Charlesa de Gaulle, przebywających w okolicy wraz z francuską misją wojskową.

12 lat po śmierci Zygmunta, w roku 1931, Maria Wielopolska sprzedała pałac wraz z parkiem ubiegającym się o zakup Zakładom Ostrowieckim. W pałacu urządzono wówczas hotel dla akcjonariuszy i resursę dla kadry technicznej Huty, wokół której skupiało się życie kulturalne przedwojennego Ostrowca.

W czasie II wojny światowej pałac służył jako mieszkanie dla urzędników Zakładów Ostrowieckich, w piwnicy żołnierze Armii Krajowej produkowali granaty bojowe. Od połowy 1944 do stycznia 1945 roku, po zajęciu pałacu przez Niemców, istniał w nim szpital wojskowy.

W okresie powojennym w budynku Pałacu Wielopolskich czynne były dwie szkoły podstawowe – częstocicka i szewieńska, świetlica i przedszkole. W 1959 roku opustoszały budynek ulegał coraz większej dewastacji. W roku 1963 dyrekcja ostrowieckiej Huty przekazała pałac wraz z parkiem Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Ostrowcu Świętokrzyskim z przeznaczeniem na Muzeum Regionalne, które otwarto 3 grudnia 1966 roku.

Architektura pałacu

Warto chwilę uwagi poświęcić architekturze Pałacu Wielopolskich, którego elewacje, w odróżnieniu od wnętrz, nie zostały w zasadniczy sposób od czasów budowy zmienione. Pałac wraz z parkiem składa się na zespół pałacowy, wpisany z dniem 16 września 1975 roku do rejestru zabytków nieruchomych województwa świętokrzyskiego.

Pałac Wielopolskich zaprojektowany został przez architekta Leandro Jana Ludwika Marconiego (1834-1919) w stylu eklektycznym, popularnym w Polsce końca XIX wieku. Eklektyzm jest stylem wtórnym – jedną z odmian historycyzmu, polegającym na łączeniu ze sobą w jednej budowli elementów zaczerpniętych z różnych, często bardzo odległych od siebie epok stylowych.

Architektura Pałacu Wielopolskich stanowi dość udany przykład budowli eklektycznej – ma stosunkowo niewielkie rozmiary, w dużym stopniu nawiązuje do stylu klasycystycznego, w fasadach zastosowano porządek spiętrzony, detal architektoniczny użyty został z umiarem. W rezultacie pozwoliło to uniknąć przytłaczającego wrażenia, jakie sprawia wiele innych budowli eklektycznych (przykładem mogą być warszawskie projekty Leandro Marconiego np. Pałac Branickich przy ulicy Frascati czy Bank Handlowy).

Pałac w Częstocicach usytuowany został malowniczo na łagodnym stoku lessowym, opadającym w kierunku rzeki Kamiennej. Dwukondygnacyjny podpiwniczony budynek, o ceglanych otynkowanych ścianach, zaprojektowany został na planie wydłużonego prostokąta – łączna kubatura pomieszczeń wynosi 8200m³. Przykrycie stanowi czterospadowy dach z blachy miedzianej z zadaszeniem nad dwoma ryzalitami w elewacjach wschodniej i zachodniej.

Dziewięcioosiowa symetryczna fasada pałacu charakteryzuje się przejrzystością i harmonią. Uwagę przykuwa portyk podjazdowy zwieńczony trójkątnym frontonem, wspartym na ośmiu przysadzistych toskańskich kolumnach podtrzymujących taras piętra. W dolnej części frontonu umieszczono datę MDCCCLXXXVII oznaczającą rok 1887. Ściana frontowa budynku zwieńczona jest odcinkiem attyki z umieszczoną pośrodku płyciną, na której przedstawiono herby właścicieli pałacu – Wielopolskich (Starykoń) i Laskich (herbu własnego).

Do elewacji frontowej nawiązuje elewacja południowa, ogrodowa, z parterowym tarasem. Akcentami przełamującymi monotonną powierzchnię ściany są dwa niewielkie balkony rozmieszczone analogicznie do balkonów elewacji frontowej oraz płaski ryzalit.

Z budynkiem pałacu sąsiadowały budynki gospodarcze, w dużej części nieistniejące. Część zachowanych do dziś, nie wchodzących w skład zespołu muzealnego, służy celom mieszkalnym.

Wnętrze pałacu

Obecny wygląd i układ wnętrza Pałacu Wielopolskich związany jest z przebudowami i remontami, jakie przeszedł budynek w związku z koniecznością dostosowania go do potrzeb muzeum.

Największe zmiany przyniosły lata 1963-1966, kiedy, zgodnie z koncepcją Biura Projektów Budownictwa Miejskiego w Radomiu, przeprojektowano układ przestrzenny piętra, zmieniono funkcję komunikacyjną parteru, skanalizowano budynek, wymieniono instalację elektryczną i założono instalację centralnego ogrzewania, zdemontowano piece kaflowe oraz zburzono wschodnią klatkę schodową. Z wystroju architektonicznego parteru pozostawiono sztukaterie w formie nadproży, pilastrów, fryzu i rozet na sufitach.

Od lat 60. do obecnych czasów budynek przeszedł kilka istotnych zmian: malowanie elewacji, wymianę podłóg i stolarki okiennej, naprawę gzymsów, montaż świetlika w dachu, podłączenie do miejskiej sieci grzewczej, jednak po wielu latach użytkowania Pałacu, konieczny był remont, który pozwoliłby na dostosowanie budynku do współczesnych czasów i potrzeb. W ten sposób dochodzimy do ostatniego generalnego remontu, przeprowadzonego w latach 2018-2022, który przyniósł wielkie zmiany  – wymieniono pokrycie dachu, instalacje, podłogi, stolarkę wewnętrzną, zmieniono układ ciągów komunikacyjnych oraz funkcje niektórych pomieszczeń. Odnowiono także elewację, balkony i tarasy. Pałac zyskał szansę na bezpieczne istnienie na kolejne dziesiątki lat.

Warto zaznaczyć, że w użytych materiałach i wzorach – kolorystyce ścian, stolarki wewnętrznej, posadzek i podłóg, starano się nawiązać do dawnego wyglądu Pałacu –znanego ze zdjęć i zachowanych archiwaliów z czasów Wielopolskich. Istotną zmianą dla Gości oraz dla codziennego funkcjonowania Muzeum przyniósł montaż windy, pozwalającej na swobodne korzystanie z obiektu osobom starszym oraz z dysfunkcjami ruchu.

Główne wejście prowadzi nas do reprezentacyjnego holu, którego przestrzeń podzielona została przez trzy pary toskańskich kolumn. Po prawo od wejścia znajduje się pomieszczenie, będące pierwotnie gabinetem właściciela, obecnie pokojem administracyjnym. Z holu wejście prowadzi do wszystkich sal parteru, które obecnie przeznaczone są na potrzeby wystaw stałych.

Piętro budynku, na które prowadzi współcześnie wybudowana klatka schodowa, zostało niemal całkowicie przebudowane w latach 60. – pozostawiono jedynie niezbędne dla konstrukcji budynku ściany nośne. Historyczny układ pomieszczeń widoczny jest w części magazynowej, niedostępnej dla zwiedzających.

Podczas ostatniego remontu przebudowane zostały piwnice pałacowe, w których części urządzono przestronne łazienki, z których korzystać mogą również uczestnicy warsztatów i lekcji muzealnych organizowanych w mieszczącej się naprzeciw sali edukacyjnej. Pozostała część piwnic służy jako miejsce wystaw czasowych, magazyny i pomieszczenia gospodarcze.