Szlak Górnictwa Krzemienia Pasiastego

Szlak Górnictwa Krzemienia Pasiastego powstał w ramach realizacji projektu „Ćmielów porcelaną i krzemieniem naznaczony”.

Szlak prowadzi po Krzemionkowskim Regionie Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego.

Krzemionkowski Region Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 2019 roku. Jest to dobro seryjne składające się z czterech części: głównego pola górniczego Krzemionki Opatowskie, dwóch mniejszych pól górniczych o nazwie Borownia i Korycizna, leżących na tej samej strukturze geologicznej, oraz prehistorycznej stałej osady górniczej o nazwie Gawroniec.

• Osada górnicza „Gawroniec”
  koordynaty GPS: 50.884314 N, 21.532482
  
  Zaczynamy od jednego z najważniejszych neolitycznych stanowisk osadniczych w Polsce. Odkryte zostało w latach 20. XX wieku przez Zdzisława Lenartowicza, a pierwsze wykopaliska archeologiczne przeprowadziła w tym miejscu Zofia Podkowińska w latach 1947-1961. Okres zamieszkania tej osady datowany jest między 3500 a 3200 rokiem p.n.e. Budowniczych osady archeolodzy zaliczają do tzw. kultury pucharów lejkowatych. Należeli oni do ludów, które na naszym terenie na szeroką skalę rozwinęły rolnictwo, wprowadziły orkę sprzężajną, upowszechniły wynalazek koła, budowały monumentalne kamienno-ziemne grobowce zwane megalitami oraz rozpoczęły podziemną eksploatację krzemienia. Cała osada obejmuje obszar niemal 10 ha i jest stanowiskiem domowo-produkcyjnym, w którym przetwarzano krzemień pozyskiwany z kilku okolicznych kopalń. Znaczna ilość odpadków krzemienia pasiastego i świeciechowskiego świadczy o roli, jaką odgrywali mieszkańcy osady w tym neolitycznym „przemyśle”. Produkcja narzędzi krzemiennych obejmowała m.in. siekiery, noże i sierpy. Bardzo bogate i zróżnicowane są również, znalezione tutaj, pozostałości ceramiki. Mieszkańcy „Gawrońca” lepili charakterystyczne puchary lejkowate oraz garnki z uchami w kształcie baranich głów, a także flasze z kryzą i duże naczynia zasobowe. Znacząca jest też ilość zachowanych na stanowisku przęślików i glinianych fajek. Samo wzgórze „Gawroniec” leży na krawędzi Wyżyny Sandomierskiej i jest bardzo charakterystyczną formą terenową, wyraźnie dominującą nad okolicą. Z miejsca tego rozpościera się piękny widok na malowniczą dolinę rzeki Kamiennej i rozłożone w niej miasto Ćmielów.

• Pole górnicze „Borownia”
  koordynaty GPS: 50.925576 N, 21.565234 E
  
  Czas na pierwsze na naszej trasie pole górnicze. Kopalnia „Borownia” jest drugim co do wielkości stanowiskiem górniczym naszego Szlaku. Rozciąga się na przestrzeni niemal 700 metrów i obejmuje obszar ok. 2,1 ha. Kopalnia została odkryta w 1921 roku jako pierwsza na obszarze Krzemionkowskiego Regionu Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego. Dziś łatwo ją znaleźć. Ten długi pas terenu, z widocznymi pozostałościami prac górniczych, pokryty jest lasem i otoczonym z dwóch stron polami uprawnymi. Pole górnicze przecina droga asfaltowa łącząca miejscowości Borownia i Ruda Kościelna. „Borownia” posiada świetnie zachowany krajobraz kulturowy w postaci bardzo dobrze widocznych zapadlisk poszybowych i sąsiadujących z nimi hałd urobkowych. Największe z obecnych tu obiektów mają średnicę do 18 metrów i głębokość sięgającą 1,5 metra. Ogólna liczba widocznych zagłębień jest szacowana na 150. Niestety istnieje obawa, że do czasu objęcia kopalni ochroną prawną w latach 20. XX wieku, część została zniszczona na skutek intensywnej uprawy rolniczej. Można przypuszczać, że pierwotnie pole górnicze „Borownia” zajmowało znacznie większy obszar. Stanowisko to było przedmiotem tradycyjnych badań archeologicznych oraz nowoczesnych, nieinwazyjnych badań geofizycznych. Wyprawa w to miejsce to okazja do zwiedzenia malowniczej miejscowości Borownia, położonej nad rzeką Kamienną pośród gęstych i starych lasów.

• Pole górnicze „Korycizna”
  koordynaty GPS: 50.908556 N, 21.604067 E
  
  Opuszczamy Borownię i kierujemy się na wschód do schowanej w suchej Dolinie Korycizny, miejscowości Śródborze. Znajdujące się na skraju Doliny pole górnicze „Korycizna” oddalone jest od „Borowni” o 2,5 km. Powierzchnia tego stanowiska to ok. 1,7 ha i jest współcześnie całkowicie pokryte lasem. Występujące tutaj leje poszybowe mają średnicę do 15 metrów. Zabytek ten był badany metodami bezinwazyjnymi. Wyniki tych badań sugerują możliwość istnienia w części stanowisk kopalń typu głębinowego, a z pewnością kopalń otwartych typu jamowego i niszowego. Kopalnia ta łączona jest z kulturą mierzanowicką, czyli z wczesnym okresem epoki brązu.

• Pole górnicze „Krzemionki”
  koordynaty GPS: 50.972015 N, 21.489269 E
  
  Pole górnicze w Krzemionkach to najlepiej zachowany krajobraz przemysłowy z epoki kamienia na świecie. Zawiera on kompletny i całkowicie czytelny prehistoryczny system podziemnego wydobycia i przetwarzania krzemienia. Jego wyjątkową cechą są nieznane poza Krzemionkami wielkie komory o powierzchni nawet 500 m². To wszystko wraz z formami powierzchniowymi, hałdami urobku, pozostałościami warsztatów oraz obozów górników jest świadectwem wysoko rozwiniętej techniki i organizacji pracy neolitycznych górników. Wytwarzane tutaj gładzone siekiery z krzemienia pasiastego, charakteryzującego się unikatowym deseniem, rozprowadzane były na odległości ponad 650 km od kopalni – na tereny dzisiejszych Niemiec, Białorusi i Litwy. Należy również pamiętać o odkrytych tutaj wyjątkowych rysunkach wykonywanych węglem drzewnym na ciosach i filarach skalnych. Ich znaczenia do dziś nie udało się odgadnąć.
  W tym miejscu ma swoją siedzibę Muzeum Archeologiczne i Rezerwat Krzemionki – oddział Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim, które opiekuje się krzemionkowskimi kopalniami. Największą atrakcją jest trasa turystyczna, która umożliwia obejrzenie świetnie zachowanych pradziejowych wyrobisk górniczych. Jej łączna długość to ok. 2 km, z czego prawie 500 m przebiega pod ziemią. Na terenie Muzeum można zapoznać się z multimedialną wystawą „Władcy krzemienia”, która przedstawia funkcjonowanie neolitycznych kopalń i czasy, w których żyli i pracowali ich twórcy. Warta uwagi jest też rekonstrukcja pradziejowej osady. Krzemionki, odkryte przez prof. Jana Samsonowicza w 1922 r., w 1994 r. zostały uznane za Pomnik Historii.

Pamiętaj!
Odwiedzając miejsca z naszego przewodnika, wkraczasz na tereny stanowisk archeologicznych, które są objęte ochroną prawną. Stosuj się do prostej zasady – zostawiamy tylko odciski butów, zabieramy tylko zdjęcia!

DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW PROGRAMU „LOKALNE PARTNERSTWA PAFW” POLSKO-AMERYKAŃSKIEJ FUNDACJI WOLNOŚCI REALIZOWANEGO PRZEZ AKADEMIĘ ROZWOJU FILANTROPII W POLSCE