Puchar lejkowaty z Mikułowic

W zbiorach naszego Muzeum znajduje się neolityczne naczynie gliniane odnalezione w sierpniu 2006 roku w miejscowości Mikułowice (woj. świętokrzyskie, pow. opatowski, gm. Wojciechowice), leżącej w północnej części Wyżyny Sandomierskiej. Zostało znalezione w czasie prac ziemnych w rejonie ostatnich zabudowań w Mikułowicach, w pobliżu drogi do miejscowości Podgajcze, leżącej na północny zachód od Mikułowic. Znalazca przekazał je w darze Muzeum Historyczno-Archeologicznemu w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Puchar ma wysokość 15,7 cm, a szerokość otworu jego wylewu wynosi 16,7 cm. Jest to naczynie o słabo uwypuklonym brzuścu, który przechodzi ku górze w rozchylony na zewnątrz wylew. Dno naczynia jest niewielkie i słabo wyodrębnione. Powierzchnia naczynia jest gładka i niezdobiona. Puchar jest uszkodzony i brakuje mu ukruszonego fragmentu wylewu i brzuśca. Kolor naczynia jest ceglasty, przechodzący w brunatny. Naczynie jest gładkie, niezdobione żadnymi ornamentami.

Puchary lejkowate to sztandarowe naczynia neolitycznej kultury pucharów lejkowatych (KPL), od których wzięła ona swoją nazwę. Były one jednym z tych elementów, które pojawiły się na obszarach północnej i środkowej Europy, na których ta kultura wykształciła się w końcu V tys. przed Chr. i na początku IV tys. przed Chr. Takie charakterystyczne naczynia wraz z megalitycznym obrządkiem pogrzebowym należą do podstawowych wyróżników tej formacji kulturowej. Co ciekawe, forma i charakterystyka tego typu naczyń związana jest z pochodzeniem samej kultury pucharów lejkowatych. Warto przy tym pamiętać, że to właśnie przedstawiciele tej kultury odkryli złoże krzemienia pasiastego w Krzemionkach i zaczęli je eksploatować, zakładając pierwsze kopalnie. Używali oni takich właśnie naczyń, lepionych ręcznie z glinianych taśm, ponieważ nie znano jeszcze koła garncarskiego.

Puchar z Mikułowic mógł być używany do picia, a jego użytkownik musiał go trzymać oburącz, unosząc naczynie do ust. Być może puchar ten i inne naczynia tego typu służyły neolitycznym rolnikom do spożywania miodu pitnego, piwa oraz różnych trunków znanych w tej epoce. Badacze przypuszczają, że picie różnych napojów mogło mieć dla neolitycznych rolników ważne znaczenie rytualne, religijne i społeczne, a nawet polityczne. Spotkania połączone ze wspólnym spożywaniem napojów zacieśniały więzi społeczne. Wszystkie te aspekty występowały zapewne w życiu neolitycznych rolników z Wyżyny Sandomierskiej oraz górników z Krzemionek, którzy używali takich właśnie naczyń.

Puchar z Mikułowic jest typowy dla sandomierskiego stylu ceramicznego wspomnianej kultury. Związany jest z osadnictwem KPL na Wyżynie Sandomierskiej, czyli na wyżynach lessowych w dorzeczu górnej Wisły, gdzie osadnictwo było szczególnie gęste z uwagi na występujące tu żyzne gleby sprzyjające rolnictwu.

Puchary stały się powszechnie używanym typem naczynia w Europie pomiędzy 4000 a 2000 r. przed Chr. Zastąpiły one misy używane przez wcześniejsze kultury neolityczne. Pojawienie się nowych, starannie wykonanych naczyń do picia (pucharów, amfor) związane było ze zmianami w diecie i kuchni neolitycznych społeczności (np. upowszechnieniem się fermentacji) oraz pojawieniem się nowych rytuałów związanych ze spożywaniem napojów. Naczynia do picia mogły być symbolami statusu, ponieważ często pojawiają się w grobach kultury pucharów lejkowatych pod megalitycznymi konstrukcjami od Jutlandii po Polskę.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA