Tradycje || Legenda o garncarzu Wojtosie

Najstarsze znane przedstawienie fabryki porcelany w Ćmielowie. W środku ówczesny właściciel Kazimierz Cybulski (źródło: „Biesiada Literacka”, t. XIX, nr 17, 1885, s. 226; domena publiczna)

Wojtosem zwał się ów mistrz, który w 1790 roku miał zjednoczyć ćmielowskich garncarzy, aby działając razem, jakość wyrobów podnieśli i wydajniej pracowali. A pamiątką po tym jest nazwa osady, gdzie ta produkcja funkcjonowała – Podwojtostwo. Tak można streścić legendę o początkach jednej z najstarszych polskich marek, czyli ćmielowskiej porcelanie. Czy w legendzie tej, do dziś żywej, jest choćby ziarno prawdy?

Zacznijmy od samego Wojtosa, o którym wzmianek próżno szukać w księgach metrykalnych parafii ćmielowskiej czy innych źródłach z tego okresu, a to dlatego, że… nigdy nie istniał. Nazwisko to pojawia się w opisach zakładu dopiero na początku XX wieku, na skutek zniekształcenia gwarowej nazwy – „folwarku wojtowskiego”. I tylko to miejsce, folwark wójtowski, którego historię opisaliśmy w poprzednim miesiącu, wiąże legendę z rzeczywistymi wydarzeniami. Przypomnijmy – około 1796 roku Jacek hr. Małachowski, wykupił wójtostwo ćmielowskie wraz z folwarkiem i dworem. Jego poprzedni właściciele, małżeństwo Jan i Anna Zbrożkowie opuścili jednak dwór dopiero w roku w 1798. Wtedy Małachowski wolne zabudowania przeznaczył na potrzeby swoich oficjalistów. W 1803 roku kwaterował tu kapitan wojsk austriackich, którego wojska rozlokowane były w mieście. Następnie mieszkał tutaj Karol Richter, zastępca wójta i plenipotent dworu bodzechowskiego. Tak więc Małachowski, który wykupił wójtostwo dla praw propinacyjnych, długo wykorzystywał zabudowania folwarku do celów administracyjnych lub wynajmował. Nie miała tutaj miejsca żadna produkcja. Wszystko zmieniło się dopiero 11 maja 1808 roku, kiedy to hrabia zawarł kontrakt na założenie fabryki fajansu z Adolfem Fryderykiem Vatke i przekazał mu na ten cel folwark. Vatke jednak nie podjął pracy od razu, lecz wpierw sprowadził do Ćmielowa z Niemiec swoją rodzinę, co nastąpiło w połowie 1809 roku. Wtedy dopiero rozpoczął adaptację zabudowań gospodarczych na cele fabryczne, a dworu na swój dom. Sama produkcja w manufakturze ruszyła pełną parą najprawdopodobniej w następnym roku.

Wszystkie zachowane źródła wskazują na rok 1809 jako początek działalności manufaktury, a Małachowskiego jako jej założyciela. I choć niewykluczone jest istnienie wcześniej jakiejś zorganizowanej produkcji ceramiki, to samego Wojtosa i rok 1790 należy raczej odstawić na półkę z mitami.

Opracowanie: Łukasz Wójcik