Książka „Constantinopoleos topographia” P. Gyllius

Zbiory biblioteki Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim zawierają także książki, które można określić mianem starodruków. Jedną z nich jest egzemplarz książki „De Constantinopoleos topographia lib. IV.” autorstwa P. Gylliusa.

Starodruki to książki wydane w okresie od wynalezienia techniki drukarskiej przez Jana Gutenberga (1455) do 1800 roku. Termin ten obejmuje także inkunabuły, czyli pierwsze druki opublikowane do 31 grudnia 1500  roku. Starodruki są w ten sposób definiowane na całym świecie oprócz Anglii, gdzie określa się w ten sposób druki wydane do 1640 roku. Były to książki wykonywane techniką ksylograficzną, bądź za pomocą ruchomych czcionek metalowych.

Książka ma wymiary 11,2 cm (długość linii grzbietu) na 6,6 cm. Jej format można by nazwać zbliżonym do kieszonkowego. Składa się ona z 422 stron oznaczonych cyframi arabskimi i 6 nienumerowanych stron dodatkowych ma końcu, na których umieszczono spis treści dzieła. Książka została wydrukowana na papierze dobrej jakości i oprawiona w jasną, welinową oprawę z cienkiego pergaminu. Wydrukowano ją w sławnej drukarni Elsevierów w Lejdzie (wówczas na terenie Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów) w roku 1632.

Dzieło posiada pięknie wykonaną kartę tytułową z miedziorytem ukazującym w górnej części dwie postacie uskrzydlonych demonów trzymających w rękach rozwinięte płachty z frędzlami. Na płachcie trzymanej przez postać z lewej strony widoczne jest przedstawienie delfinia z trójzębem zwróconym w dół. Jest to symbol związany ze starożytnym greckim bogiem mórz Posejdonem (rzymskim Neptunem). Symbol ten został w późniejszych czasach schrystianizowany i zaczął reprezentować postać Chrystusa. Często pojawia się w sztuce chrześcijańskiej, np. na ścianach Bazyliki Hagia Sofia w Konstantynopolu. Druga postać po prawej stronie trzyma płachtę, na której widnieje łaciński tytuł dzieła i nazwisko autora. Pomiędzy dwoma opisanymi postaciami widnieje przedstawienie wybudowanej w 421 r. po Chr. w Konstantynopolu Kolumny Arkadiusza, wzniesionej dla uczczenia zwycięstwa odniesionego przez tego cesarza nad Gotami na początku V w. po Chr. Poniżej, w tle tego monumentu widoczna jest widok współczesnego wydaniu Konstantynopola z minaretami meczetów i dachami budynków. W dolnym rejestrze znajduje się panorama Konstantynopola od strony Morza Marmara i Bosforu. W górnym i dolnym marginesie znajdują się dwa słabo czytelne i zamazane, wykonane ręcznie napisy „Ex Libris…”, odnoszące się do właścicieli egzemplarza. Na stronie przedtytułowej widnieje u góry sygnatura D-268/777, a na środku strony wykonany ręcznie napis „Ex Libris Laurentii Georgii [nieczyt.]…”.

Książka zawiera cztery księgi podzielone na rozdziały i podrozdziały, odpowiadające podziałowi miasta na dzielnice. Jej treść stanowi dokładny opis miasta Konstantynopola, jego topografii, historii, obiektów i najważniejszych budowli. Opisuje najważniejsze starożytne i średniowieczne budowle miasta, w tym wiele już dziś nie istniejących. Do rekonstrukcji obrazu miasta autor wykorzystał około 90 starożytnych i średniowiecznych źródeł, z których wiele nie było wówczas znanych w Europie.

Autor, Pierre Gilles, szerzej znany pod zlatynizowanym nazwiskiem Petrus Gyllius (1490-1555) był francuskim uczonym, renesansowym humanistą, przyrodnikiem, tłumaczem i geografem. Był znanym specjalistą w dziedzinie zoologii, cieszącym się zaufaniem króla Francji Franciszka I i swego patrona, kardynała Georgesa d’Armagnac. Wiele podróżował po basenie Morza Śródziemnego i Bliskim Wschodzie. Pozostawił po sobie dzieła geograficzne i przyrodnicze (głównie dotyczące zoologii) oraz tłumaczenia dzieł autorów antycznych. W 1544 roku Gilles został wysłany do Konstantynopola przez Franciszka I z misją poszukiwania starożytnych manuskryptów. Udał się wraz z innymi wysłannikami i francuskimi dyplomatami do stolicy sprzymierzonego z władcą Francji sułtana osmańskiego Sulejmana Wspaniałego. Przebywał tam w latach 1544-1547. Udało mu się wówczas odnaleźć rękopis pracy Dionizjusza z Bizancjum, greckiego geografa z II w. przed Chr. i sporządzić jego łacińską parafrazę. Wykorzystał fakt, że w czasie, kiedy przebywał w Konstantynopolu, znajdowało się tu jeszcze wiele budowli i reliktów, które nie przetrwały do naszych czasów. Korzystał też z pamięci mieszkańców miasta i źródeł zbieranych przez greckich duchownych.

Opisywana książka ukazała się po raz pierwszy już po śmierci autora, w roku 1561 w oficynie Guillaume’a Rouillé w Lyonie. Stało się to dzięki redakcji, której dokonał jego bratanek Antoine Gilles. W 1632 roku ukazało się w oficynie Elsevierów w Lejdzie popularne wydanie kieszonkowe. To właśnie wówczas wydrukowano opisywany egzemplarz. Elsevierowie byli cenioną rodziną drukarzy z niderlandzkiej Lejdy, działającą w latach 1583-1712. Na początku XVII wieku oficyną kierował Abraham Elsevier. Drukarnia należąca do tej rodziny stała się wówczas sławna ze względu na wysoki poziom typografii i tematykę wydawanych książek.

Opisywane dzieło jest najstarszą książką w zbiorach biblioteki Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA