Nóż sierpowaty

Wśród zabytków związanych z wczesną epoką brązu i znajdujących się w zbiorach Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim znajduje się m. in. krzemienny nóż sierpowaty. Został on znaleziony w Ożarowie (gm. Ożarów), na obszarze powiatu opatowskiego.

Opisywany przedmiot to duży fragment noża sierpowatego pozbawiony części wierzchołkowej. Jest to dolna część narzędzia o zaokrąglonym u dołu kształcie podstawy (nasady). Jedna z jego krawędzi jest łukowato wypukła, a druga łukowato wcięta. Obydwie powierzchnie przedmiotu są dokładnie opracowane przez wykonującego narzędzie krzemieniarza. W okolicy miejsca złamania przedmiotu widoczny jest zeolizowany (tzn. przekształcony na skutek działania erozji wiatrowej) fragment powierzchni konkrecji, z której go wykonano.

Nóż sierpowaty z Ożarowa został wykonany z miejscowego krzemienia ożarowskiego barwy szarobrunatnej. Przedmiot ma 9,8 cm długości i 5 cm szerokości. Jego grubość wynosi 1,3 cm. Zachowało się około 2/3 długości narzędzia, ponieważ jego wierzchołek został odłamany. Nóż został wykonany techniką rdzeniową, polegającą na kształtowaniu przedmiotu z przygotowanej uprzednio bryły surowca.

Nóż z Ożarowa należy do typowych zabytków funkcjonującej we wczesnej epoce brązu kultury mierzanowickiej. Nazywane są one także krzemiennymi nożami bifacjalnymi lub sierpami. Wykonywano je przede wszystkim z krzemienia świeciechowskiego, ożarowskiego, wołyńskiego, kredowego lub czekoladowego. Społeczności wczesnej epoki brązu zamieszkujące Małopolskę wykorzystywały do produkcji noży sierpowatych krzemień wydobywany w okolicach Ożarowa, który w tym okresie stał się surowcem o dużym znaczeniu. Wydobywano je m. in. na polu górniczym „Za Garncarzami” w Ożarowie. Noże sierpowate są zwykle odkrywane jako znaleziska luźne, przypadkowe, bądź towarzyszące pochówkom na cmentarzyskach kultury mierzanowickiej. Wyrabiano je z płaskich konkrecji krzemiennych lub masywnych wióro-odłupków, stosując technikę rdzeniową. Z tych materiałów wytwarzano półsurowiec w postaci dużych odłupków i wiórów. Za pomocą płaskiego regularnego retuszu powierzchniowego i retuszu zębatego na krawędziach, formowano kształty noży, uzyskując gotowe narzędzia. W ostatnie fazie formowania kształtowano zewnętrzną i wewnętrzną krawędź narzędzia. Do obróbki używano retuszerów kościanych, rogowych, a nawet miedzianych.

Nóż sierpowaty z Ożarowa można zaliczyć do tzw. noży podtrójkątnych typu A, pododmiany II o lekko wciętej krawędzi wewnętrznej. Odłamanie wierzchołka przedmiotu uniemożliwia określenie jego bliższej charakterystyki typologicznej. Noże sierpowate były używane w neolicie i we wczesnej epoce brązu, szczególnie na obszarach środkowej i wschodniej Europy, obejmujących m. in. dzisiejsze terytoria Polski i Ukrainy. Bardzo popularne były w kulturach wczesnej epoki brązu, m. in. w kulturze mierzanowickiej i trzcinieckiej. Znane są ich liczne znaleziska z Wyżyny Sandomierskiej, z takich stanowisk jak Mierzanowice, Złota, czy Wojciechowice.

Narzędzia te były użytkowane jako noże, służące do wykonywania różnych czynności. Pełniły funkcję noży do cięcia różnych materiałów, sztyletów, sierpów, a także narzędzi do obróbki drewna. Na wielu z nich widoczne jest charakterystyczne wyświecenie (połysk) od długiego i intensywnego użytkowania. Uszkodzenia i połysk są widoczne na częściach pracujących narzędzia. Noże sierpowate były pierwotnie oprawiane w drewniane rękojeści.

Uszkodzenie opisywanego egzemplarza, polegające na odłamaniu wierzchołka jest dość często spotykane. W grobach kultury mierzanowickiej z Wyżyny Sandomierskiej wraz ze zmarłymi grzebano niekiedy także uszkodzone noże sierpowate. Celowe łamanie noży sierpowatych przed ich złożeniem do grobu zmarłego było częścią obrzędów religijnych związanych z pochówkami w kulturze mierzanowickiej.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA