Wiór krzemienny

Wśród zabytków pradziejowych znajdowanych przez archeologów wyróżniają się przedmioty zwracające uwagę swoją wielkością, dobrym stanem zachowania i starannością wykonania. Do tej grupy można zaliczyć znajdujący się w zbiorach Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim wiór krzemienny. Zabytek ten został znaleziony na powierzchni stanowiska archeologicznego na wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie (pow. ostrowiecki), to znaczy na obszarze osady kultury pucharów lejkowatych znajdującej się w tym miejscu.

Zabytek pochodzi z dawnych zbiorów Muzeum PTK w Ostrowcu. Wiór został wykonany z szarego, biało nakrapianego krzemienia świeciechowskiego. Jest to doborowy, wysokiej jakości wiór makrolityczny o niewielkim podgięciu w części przysęczkowej i wierzchołkowej. Na spodniej stronie widoczne są współczesne numery oraz napis „Gawroniec 1930”, wskazujący na czas i miejsce znalezienia zabytku. Na jego górnej stronie widoczne są negatywy innych, starszych wiórów, ślady przygotowania (tzw. zaprawy) rdzenia krzemiennego, z którego został on wytworzony oraz ślady korowania krawędzi pięty (czyli płaszczyzny rdzenia, w którą uderzano w celu uzyskania wiórów lub odłupków) i odłupni (czyli powierzchni ze stykającymi się negatywami odłupków). Zabytek jest dobrze zachowany. Brak mu jednak wierzchołka, a w części wierzchołkowej widoczne jest wyraźne wyszczerbienie, spowodowane prawdopodobnie uderzeniem jakiegoś twardego przedmiotu w bliższych nam czasach.

Zabytek należy do największych neolitycznych wiórów krzemiennych odkrytych na obszarze współczesnej Polski. Jego długość wynosi aż 26,7 cm, a szerokość 3,8 cm. Ma on 1,1 cm grubości. Pierwotnie przedmiot ten był zapewne nieco dłuższy. Krawędzie wióra są bardzo ostre.

Omawiany zabytek pochodzi z epoki neolitu i jest związany z kulturą pucharów lejkowatych. Został on wykonany z większej bryły krzemienia (rdzenia) z użyciem pośrednika, to znaczy za pomocą twardego tłuka, którym uderzano w narzędzie pośredniczące (z reguły wykonane z materiału organicznego) przenoszące uderzenie na krawędź obrabianej konkrecji. Za pomocą tej techniki obijano podłużne, smukłe wióry krzemienne. Technika ta, znana jeszcze w paleolicie, osiągnęła swój szczyt rozwoju w  epoce neolitu. Powodzenie w jej wykorzystywaniu zależało od odpowiedniego przygotowania rdzenia krzemiennego, wykonanego z wystarczająco dużej konkrecji. Wykorzystanie tej techniki sprawiało, że wióry nie pękały i można było uzyskać ich pożądaną długość. Stosowano także technikę naciskową. Rozwój umiejętności wytwarzania wiórów makrolitycznych w środkowym neolicie jest uważany przez badaczy za istotny przełom technologiczny.

Surowiec służący do wytworzenia omawianego wióra pochodził z zespołu kopalń krzemienia w Świeciechowie (woj. lubelskie) na wschodnim brzegu Wisły, gdzie wydobywano szary, biało nakrapiany surowiec wieku kredowego, występujący w miejscowych opokach. Wiór z Gawrońca nie ma wyraźnych śladów użytkowania i był prawdopodobnie półsurowcem przygotowanym do dalszej obróbki i produkcji mniejszych narzędzi. Jest on wyjątkowo udanym wyrobem pradziejowego krzemieniarza.

Długie wióry były używane jako narzędzia żniwne, ostrza lub jako półsurowiec wyjściowy służący do wytworzenia innych narzędzi (skrobaczy, drapaczy, noży). Ich produkcja była wyrazem tendencji do wytwarzania coraz dłuższych krawędzi tnących w coraz krótszym czasie.

Wiór z Gawrońca jest świadectwem wysokich umiejętności obróbki krzemienia przejawianych przez zamieszkujące Małopolskę społeczności kultury pucharów lejkowatych. Istniał już wtedy rozwinięty system wydobycia, obróbki i dystrybucji wysokiej jakości surowców krzemiennych, w tym krzemienia świeciechowskiego i pasiastego. Surowiec i półsurowiec wydobywany w kopalniach docierał do osad, gdzie poddawano go dalszej obróbce. Zajmowali się nią prawdopodobnie wyspecjalizowani krzemieniarze. Mieszkańcy osady na wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie, którzy zajmowali się eksploatacją krzemionkowskich złóż krzemienia pasiastego, korzystali także ze złóż krzemienia świeciechowskiego, znajdujących się po drugiej stronie Wisły. Z biegiem czasu znaczenie gospodarcze dystrybucji dobrych surowców krzemiennych (takich jak krzemień świeciechowski) i wykonanych z nich narzędzi wzrastało.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA