Gliniany przęślik z Gawrońca

Wśród pochodzących z epoki kamienia zabytków znajdujących się w zbiorach Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim znajduje się gliniany przęślik. Ten niewielki przedmiot pochodzi ze zbiorów dawnego Muzeum PTK w Ostrowcu i został rewindykowany z Muzeum Regionalnego w Radomiu w 1966 roku. Przęślik został znaleziony na obszarze neolitycznej osady górników na Wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie.

Opisywany przedmiot pochodzi z neolitu i jest związany z kulturą pucharów lejkowatych. Jest to przęślik dużych rozmiarów, przedmiot w kształcie krążka z otworem pośrodku. Jego górna część jest lekko wypukła, łagodnie opadająca do krawędzi załomu. Spód przęślika jest lekko wklęsły. Zabytek należy zaliczyć do typu przęślików wklęsłowypukłych. W środku widoczny jest równy, kolisty otwór przebiegający na wylot przez całą wysokość przęślika. Przedmiot ma 1,8 cm wysokości i 0,9 cm szerokości. Jego grubość wynosi  1,5 centymetra, a średnica 7,1 cm. Ulepiono go ręcznie z gliny z dodatkiem drobnoziarnistej domieszki i bardzo mocno wypalono w ogniu.

Przęślik ma barwę szaro-brunatną. Na jego spodniej części widoczny jest jeszcze napis „Gawroniec 671 nr 671”, a na wierzchu „nr 14 ^b”. Napisy zostały wykonane w trakcie inwentaryzacji w Muzeum Regionalnym w Radomiu. Krawędź zabytku jest lekko uszkodzona.

Przęśliki były przedmiotami używanymi przy wytwarzaniu przędzy z włókien pochodzenia roślinnego i zwierzęcego (m.in. z lnu i wełny). Był to ciężarek w postaci niewielkiego krążka z otworem, przymocowany do wrzeciona. Przęślik pełnił funkcję koła zamachowego i miał za zadanie zwiększyć bezwładność wrzeciona oraz zapobiegać zsuwaniu się nawiniętej na nie nici. Przędza wytworzona za pomocą wrzeciona była surowcem służącym do produkcji tkanin.

Przęśliki w pradziejach i w starożytności wykonywano zwykle z wypalonej gliny, ale także z drewna, brązu, łupków, ołowiu, a nawet bursztynu. W neolicie dominowały przęśliki gliniane.

Przęśliki wykonane z wypalonej gliny stanowią typowe zabytki kultury pucharów lejkowatych. Znajduje się je głównie na stanowiskach osadniczych. Ludność kultury pucharów lejkowatych wytwarzała tkaniny na własne potrzeby w ramach wytwórczości przydomowej. Produkcja tkanin w tej kulturze prawdopodobnie był bardziej intensywna niż we wcześniejszych rolniczych kulturach neolitycznych. Ludność kultury pucharów lejkowatych zapoczątkowała eksploatację kopalń w Krzemionkach, ale z tego środowiska znamy też świadectwa hodowli owiec i uprawy lnu. Przypuszczalnie szczególnie duże stada owiec dostarczających wełny utrzymywali mieszkańcy osady kultury pucharów lejkowatych w Bronocicach – w południowej części województwa świętokrzyskiego, gdzie odkryto także wiele glinianych przęślików i ciężarków tkackich. Szczególne nagromadzenie tych zabytków odkryto w pozostałościach jednego z domostwa, nazwanego przez badaczy „chatą tkacza”. Wytwarzanie tkanin miało duże znaczenie w gospodarce osady i było związane z coraz intensywniejszą gospodarką hodowlaną. Produkcja i wymiana tekstyliów była zapewne kontrolowana przez ówczesną elitę rodowo-plemienną, której ośrodkiem władzy były duże osady.

Liczne znaleziska przęślików z Gawrońca pozwalają sądzić, że także w przypadku tej osady wytwarzanie tkanin odgrywało ważną rolę w gospodarce i było jednym z istotniejszych zajęć jej mieszkańców, którzy użytkowali ubrania wykonane z lnu i wełny.

Opr. dr Szymon Modzelewski – Dział Archeologii MHA