Historia

Prahistoryczne kopalnie krzemienia w Krzemionkach koło wsi Magonie, na północny wschód od Ostrowca Świętokrzyskiego zostały odkryte w 1922 roku przez wybitnego geologa i paleontologa, Jana Samsonowicza (1888-1959). Samsonowicz przygotowywał mapę geologiczną ówczesnego powiatu opatowskiego i prowadził badania terenowe. Na terenie północnego obrzeża Gór Świętokrzyskich działał we współpracy z archeologiem Stefanem Krukowskim. W 1923 roku teren kopalń oglądali S. Krukowski i Zygmunt Szmit. We wrześniu 1925 roku pierwsze badania archeologiczne na terenie Krzemionek przeprowadził Józef Żurowski, Państwowy Konserwator Zabytków Prehistorycznych Okręgu Zachodnio-Małopolskiego i Śląskiego. Zbadał kilka podziemnych wyrobisk i zapoznał się z całym polem eksploatacyjnym. Rok później (1926) Mieczysław Radwan, metalurg, historyk i badacz dawnego przemysłu zaproponował stworzenie rezerwatu archeologicznego i stacji naukowej w Krzemionkach. Kolejne badania archeologiczne przeprowadził w 1926 roku Zygmunt Szmit, a w latach 1928-1932 S. Krukowski. Ten ostatni opublikował w 1939 roku pierwszą monografię stanowiska pt. „Krzemionki opatowskie”. Autorem zdjęć zamieszczonych w tej pracy był znany ostrowiecki architekt, krajoznawca i fotograf Tadeusz Rekwirowicz (1895-1962). W 1928 roku Państwowe Muzeum Archeologiczne z Warszawy, które objęło opiekę nad zabytkiem po Państwowym Gronie Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych, zaangażowało do ochrony rezerwatu w Krzemionkach strażnika. Przez wiele lat tę funkcję pełnił Julian Pachniak (1897-1977). Okres wojny i okupacji oznaczał wstrzymanie wszelkich prac badawczych i konserwatorskich na obszarze Krzemionek. W latach okupacji, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie zostało przekształcone na Staatliches Archäologisches Museum, instytucję podlegającą niemieckim władzom Generalnego Gubernatorstwa (tzn. Wydziałowi Nauki i Oświaty Urzędu Gubernatora Dystryktu Warszawskiego). Muzeum zabezpieczało kopalnie w Krzemionkach, która w latach okupacji stanowiła Staatliche Shutzgebiet (obszar państwowej ochrony). Ochroną rezerwatu nadal zajmował się zatrudniony w charakterze strażnika Julian Pachniak. W sprawie ochrony pradziejowych kopalń udał się w podróży służbowej do Krzemionek w  maju 1942 roku mgr Kazimierz Salewicz, archeolog pracujący w warszawskim Staatliches Archäologisches Museum. Otrzymał w tym celu specjalną przepustkę wystawioną przez dr Wernera Tschaschela z Komisji Likwidacji Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przy Urzędzie szefa dystryktu warszawskiego. Na obszarze Krzemionek nie podejmowano jednak żadnych prac o charakterze badawczym, czy też konserwatorskim. W 1944 roku wojska niemieckie wykopały na terenie rezerwatu schrony i okopy, będące częścią linii obronnej. W 1945 i 1948 roku archeolog Michał Drewko zadokumentował wojenne zniszczenia na terenie pola górniczego, odgruzował część chodników trzech kopalń i  wykonał ich niezbędną dokumentację rysunkową. Po zakończeniu wojny opiekę nad Krzemionkami ponownie przejęło restytuowane Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie. Prace archeologiczne i górnicze zostały wznowione w Krzemionkach dopiero w latach pięćdziesiątych XX wieku przez inż. arch. Tadeusza Żurowskiego, który badał pole górnicze aż do 1967 roku. Dyrektor PMA, Zdzisław Rajewski planował utworzenie w Krzemionkach stacji naukowej muzeum, która spełniałaby funkcje badawcze i konserwatorskie. Ta koncepcja nie została jednak zrealizowana i w styczniu 1953 roku Krzemionki przeszły pod bezpośrednią opiekę Ministerstwa Kultury i Sztuki. Od 1955 roku ważną rolę w ochronie rezerwatu w Krzemionkach odgrywała Komisja Opieki nad Zabytkami Ostrowieckiego koła PTTK. Jej członkiem był znany ostrowiecki lekarz, społecznik i miłośnik zabytków, dr Eugeniusz Dziewulski (1913-1976), który w 1966 roku wystąpił na III Kongresie Kultury Polskiej w Warszawie, przedstawiając stan badań i znaczenie kopalń w Krzemionkach. Uczestniczył tam w pracach Komisji XI, zajmującej się kwestiami ochrony zabytków, turystyki i czasu wolnego. Zwrócił wtedy uwagę na konieczność ochrony tego bezcennego zabytku i na możliwość jego przystosowania do potrzeb nauki i ruchu turystycznego, podkreślał jego wartość naukową i poznawczą, oraz turystyczny potencjał. Dr Dziewulski był autorem oryginalnej, całościowej koncepcji podziemnej trasy turystycznej w Krzemionkach, która miała być poprowadzona równolegle do neolitycznych chodników. Postulował otwarcie w Krzemionkach dobrze zorganizowanego muzeum. Był także niestrudzonym propagatorem wiedzy o pradziejowych kopalniach. Organizował wycieczki do Krzemionek i upowszechniał wiedze o tym niezwykłym zabytku pradziejowego górnictwa. Wykonał wiele cennych fotografii pradziejowych szybów. W styczniu 1968 roku Minister Kultury i Sztuki utworzył w Krzemionkach terenowy Oddział Państwowego Muzeum Archeologicznego. Rezerwat przeszedł znów pod kuratelę PMA. 12 czerwca 1969 roku działalność Krzemionkowskiego Oddziału została uroczyście zainaugurowana. W rezerwacie otwarto wystawę, a w Ostrowcu Świętokrzyskim odbyła się sesja popularnonaukowa. Na terenie rezerwatu zostały uporządkowane stosunki własnościowe, a przebadane uprzednio szyby zabezpieczono. Powstał pawilon wystawowy i pawilon-pracownia. Podnoszona przez prof. Z. Rajewskiego koncepcja utworzenia w Krzemionkach stacji naukowej i przeprowadzenia na terenie pradziejowego pola górniczego rozległych badan archeologicznych, nie doszła do skutku. W latach 1969-1970 J. Kowalczyk, B. Balcer i Z. Krzak prowadzili w Krzemionkach kolejne badania archeologiczne z ramienia PMA. Jednocześnie trwały prace związane z zagospodarowaniem Krzemionek. Wybudowano wtedy na terenie rezerwatu kolejne pawilony i obiekty administracyjne, gastronomiczne i magazynowe. W 1970 roku ostrowiecki oddział PTTK objął pieczę nad obsługą ruchu turystycznego w Krzemionkach. W 1978 roku kontrolę nad Krzemionkami przejęło na mocy decyzji Ministra Kultury i Sztuki Muzeum Regionalne w Ostrowcu Świętokrzyskim (od 1986 roku: Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim). Wskutek inicjatywy dyrektora J. W. Kotasiaka, rezerwat archeologiczny w Krzemionkach przeszedł spod opieki Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie pod kuratelę ostrowieckiego muzeum. W rękach PMA pozostawał (zgodnie z koncepcją kierownika rezerwatu dr J. T. Bąbla) nadzór merytoryczny nad prowadzonymi badaniami i działalnością wystawienniczą miało pełnić Państwowe Muzeum Archeologiczne. W 1979 roku w Krzemionkach podjęto nowy program badan archeologicznych z udziałem PMA, Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, Muzeum Regionalnego w Ostrowcu Świętokrzyskim, Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, oraz specjalistów z Lubelskiego Zagłębia Węglowego. W latach 1979-1984 pracami badawczymi ekspedycji PMA z Warszawy w rezerwacie kierował J. T. Bąbel. Przebadano wtedy sporą część pola górniczego (odkryto ślady palenisk, pracowni krzemieniarskich, nieznane wyrobiska kopalniane) i przeprowadzono pierwsze w historii Krzemionek datowanie metodą radiowęglową. Przebadano sporo podziemnych obiektów górniczych, jak i obiektów powierzchniowych. Przeprowadzone badania umożliwiły udostepnienie podziemi kopalń dla ruchu turystycznego. W pracach brało udział także Przedsiębiorstwo Robót Górniczych w Łęcznej i Zrzeszenie Przedsiębiorstw Robót Górniczych i Budowy Szybów w Katowicach. W 1984 roku w Państwowym Muzeum Archeologicznym powołano Zespół do Badan Pradziejowego Górnictwa, w skład którego weszli m. in.: Sławomir Sałaciński, Marek Zalewski, Wojciech Borkowski i Witold Migal. W latach 1985-1986 i później prowadzono kolejne badania kopalń i przylegających do nich hałd w różnych miejscach pola eksploatacyjnego. Prace badawcze prowadzone w latach osiemdziesiątych dziewięćdziesiątych XX wieku dotyczyły zarówno podziemnych części kopalń, jak i powierzchni pola górniczego. Przyniosły one nowe informacje na temat eksploatacji krzemienia pasiastego w odległej przeszłości i zaowocowały nowymi publikacjami. W latach 1995-2000 na terenie pola górniczego prowadzono prace badawcze i konserwatorskie, zwłaszcza w szybach sąsiadujących z trasą turystyczną. W pierwszej dekadzie XXI wieku badano rejon tzw. „Wielkich Komór” i liczne kopalnie na obszarze pola eksploatacyjnego. Prowadzono też w tym rejonie prace konserwatorskie przy udziale firmy „Geohydrowiert – Kielce”. Prace konserwatorskie i górnicze były kontynuowane w latach 2006-2009. W 2008 roku badania archeologiczne neolitycznych wyrobisk i podziemnych hałd przeprowadzili z ramienia Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim Artur Jedynak i Kamil Kaptur. W pracach uczestniczył też j. T. Bąbel. W 2012 roku oddano do użytku nowy gmach Muzeum w Krzemionkach. W tym samym roku Muzeum Archeologiczne i Rezerwat Krzemionki zostało uhonorowane nagrodą w kategorii KULTURA w konkursie Liderzy Regionu 2012. W październiku 2012 roku Muzeum zostało nagrodzone „Wawrzynem Polskiej Turystyki”. We wrześniu 2013 roku w pawilonie muzealnym w Krzemionkach została otwarta ekspozycja pt. „Krzemień w przyrodzie i kulturze”, przybliżająca zwiedzającym genezę i historię wykorzystywania krzemienia przez człowieka. W 2013 roku w Krzemionkach odbyła się związana z uroczystymi obchodami 90 rocznicy pradziejowych kopalń konferencja naukowo-konserwatorska pt. „Prehistoryczna kopalnia „Krzemionki Opatowskie” – Pomnik Historii, na tle problemów badań, ochrony i zagospodarowania pradziejowych kopalń krzemienia w Polsce i w Europie”, w której uczestniczyli naukowcy z Polski i z innych krajów. Jej pokłosiem stała się publikacja „Górnictwo z epoki kamienia : Krzemionki – Polska – Europa : w 90. rocznicę odkrycia kopalni w Krzemionkach” wydana w roku 2014. W 2014 roku znów prowadzono prace archeologiczne i konserwacyjne o ograniczonym zasięgu pod kierunkiem A. Jedynaka i K. Kaptura. W rejonie „Wielkich Komór”. Odkryto części chodników górniczych i pradziejowe narzędzia. W dniach 19-21 września 2019 roku w Krzemionkach odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa pt. „The flint mining studies: archaeological excavations – extraction methods – chipping floors – distribution of raw materials and workshop products.”, której tematyka dotyczyła badan pradziejowego górnictwa. Jej głównym organizatorem była Międzynarodowa Unia Nauk Pre- i Protohistorycznych.

W 2019 roku Krzemionki wraz z Krzemionkowskim Regionem Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Niebawem ma tu powstać park kulturowy, obejmujący obszary kilku sąsiadujących ze sobą gmin.