Zainteresowanym krzemionkowskimi kopalniami przyda się znajomość kilku pojęć.
chodnik górniczy – (prasłow. *choditi – chodzić) górnicze wyrobisko korytarzowe o dowolnej długości i stosunkowo małym przekroju poprzecznym, poprowadzone poziomo lub niemal poziomo w celu dotarcia do złoża i jego eksploatacji. Chodnik nie posiada bezpośredniego wyjścia na powierzchnię.
epoka brązu – (gr. ἐποχή [epoche] – pora, moment, chwila, czas) epoka archeologiczna następująca po młodszej epoce kamienia (neolicie), a przed epoką żelaza w tzw. systemie trzech epok wprowadzonym przez duńskiego archeologa Christiana Jürgensena Thomsena w 1816 roku. Jej ramy czasowe są zależne od poszczególnych obszarów, na których się ją wyróżnia. Na Bliskim Wschodzie i we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego zaczyna się w końcu IV i w III tys. przed Chr. Jej początek jest zasadniczo zbieżny z początkiem czasów historycznych (tzn. z pojawieniem się pierwszych źródeł pisanych) na tych terenach i z rozwojem pierwszych państw i rozwiniętych cywilizacji miejskich. Na obszarze ziem polskich epoka brązu rozpoczęła się dużo później, bo około 2300/1800 lat przed Chr. i zakończyła się ok. 650 lat przed Chr. Nazwa epoki pochodzi od brązu, stopu, którego używano wówczas do wyrobu narzędzi i broni, oraz innych przedmiotów (ozdób, przedmiotów sztuki, naczyń).
górnictwo – (praind. *guer- – góra, las, czes. horník – górnik, niem. Bergbau – górnictwo, kopalnictwo) dziedzina techniki obejmująca wszelkie procesy i czynności związane z wydobyciem i przeróbką kopalin użytecznych znajdujących się w skorupie ziemskiej. Zwykle wyróżnia się, w zależności od rodzaju wydobywanej kopaliny górnictwo węglowe, rudne i solne. W przeszłości istniało także górnictwo krzemienia i pokrewnych skał (górnictwo kamienia) wykorzystywanych do wyrobu narzędzi i broni. Mianem górnictwa określa się także współcześnie dziedzinę nauk technicznych zajmującą się wszelkimi zagadnieniami związanymi z wydobywaniem kopalin. Górnictwo zajmuje się eksploatacją złóż, to znaczy naturalnych nagromadzeń kopalin, których eksploatacja jest ekonomicznie opłacalna. Wyróżnia się eksploatację naziemną (odkrywkową), podziemną (głębinową) i eksploatację za pomocą otworów wiertniczych. Celem robót górniczych jest udostępnienie złoża poprzez wykonanie różnego rodzaju wyrobisk, przygotowanie złoża do eksploatacji, a wreszcie wybieranie kopaliny.
kleta – (zadaszenie nadszybowe, szopa górnicza; staropol. klecić – budować, lepić; prasłow. *klêtь – budować szałas) drewniany, zadaszony budynek wzniesiony nad szybem kopalnianym w celu ochrony kopalni i górników przed czynnikami atmosferycznymi. Wzniesiona w strefie nadszybia, zapobiegała zalewaniu kopalni przez wodę. Mianem klety określa się budynek kopalnianego nadszybia, w którym znajdują się m. in. urządzenia wyciągowe. Z biegiem czasu drewniane klety zastępowano w kopalniach murowanymi budynkami nadszybowymi.
konkrecja – (łac. concretio – połączenie, zgęszczenie) twarda, scementowana masa substancji mineralnych, która powstaje w obrębie osadu w procesie wytrącania substancji mineralnych z roztworu. Najczęściej ma kształt kulisty, lub dyskoidalny i koncentryczną budowę. Powstaje wskutek stopniowego narastania minerałów wokół jakiegoś obiektu w skale. Konkrecje mogą powstawać równolegle z osadem lub już po jego odłożeniu. Mogą przybierać rozmiary od kilku milimetrów do nawet kilku metrów. Przykładem konkrecji są konkrecje żelazowo-manganowe, manganowe powstające na dnie oceanów, lub konkrecje krzemienia w skałach węglanowych.
krzemień – (staropol. krom – skraj, krawędź, kawałek odcięty; prasłow. *kremy – krzemień) osadowa skała krzemionkowa obudowie skrytokrystalicznej, tworząca konkrecje (buły) w skałach węglanowych (przede wszystkim w wapieniach, marglach i opokach). Składa się z chalcedonu, opalu i kwarcu i zawiera ponad 50% krzemionki (SiO2). Jako domieszki występują: piryt, wodorotlenki żelaza, substancje bitumiczne, kalcyt, minerały ilaste, kwarc klastyczny i piroklastyczny, węglany, fosforany. Może mieć bardzo różną genezę. Krzemienie powstałe równowiekowo z osadem, który je otacza zbudowane są z krzemionki organicznej, pochodzącej z rozpuszczania szkieletów bezkręgowców. Krzemienie mogą też powstawać wtórnie, w obrębie skał znacznie starszych, w wyniku wytrącania się krzemionki z roztworów krążących szczelinami i pęknięciami, a także wskutek wietrzenia glinokrzemianów. Większość skał krzemionkowych powstała na skutek sedymentacji w środowisku morskim. Krzemienie dzielą się na zbudowane z opalu i złożone głównie z kwarcu. Wyróżnia się skały krzemionkowe organogeniczne (powstałe ze szkielecików okrzemek, gąbek krzemowych i radiolarii), chemiczne (powstałe z bezpośredniego wytrącenia krzemionki z roztworu) i chemiczne o nieznanej genezie. Krzemień odegrał wielką rolę w dziejach człowieka i był przez tysiące lat główną kopaliną, już w neolicie pozyskiwaną w kopalniach podziemnych (np. w Krzemionkach). Był stosowany jako materiał do wyrobu narzędzi, broni i do krzesania ognia. Niebagatelną rolę gospodarczą pełnił aż do epoki brązu, a do krzesania ognia był stosowany także w epoce żelaza i aż do wynalezienia innych środków rozpalania ognia. Obecnie stosowany jako materiał ścierny i surowiec jubilerski i artystyczny. W Polsce występuje na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i Lubelskiej, w górach Świętokrzyskich i na ich obrzeżu, oraz na nizinach (krzemień narzutowy). Słowo krzemień po raz pierwszy pojawiło się w języku polskim w zielniku Macieja Siennika, wydanym w Krakowie w 1568 roku. Wcześniej na określenie tej skały używano słów skałka i krzesak.
kultura archeologiczna – (łac. colere – uprawiać, dbać, pielęgnować, kształcić, łac. cultus agri – uprawa roli) uchwytny zespół stale współwystępujących ze sobą na określonym terytorium i w określonym czasie charakterystycznych form zabytków archeologicznych (ceramiki, narzędzi krzemiennych, ozdób, broni, pozostałości budynków itp.). Kultura archeologiczna jest sumą wszystkich zachowanych pozostałości materialnych reprezentujących kulturę dawnego społeczeństwa. Kultura archeologiczna (martwa) jest zatem odzwierciedleniem dawnej kultury żywej. Nazwy kultur archeologicznych są umowne i pochodzą zwykle od form wytworów lub ornamentów (np. kultura pucharów dzwonowatych, kultura ceramiki sznurowej), regionów geograficznych (np. kultura łużycka, kultura cykladzka), miejscowości z najbardziej reprezentatywnym stanowiskiem (np. kultura trzciniecka, kultura przeworska, kultura Halaf). Kultura jest podstawową jednostką podziału materiałów archeologicznych. W obrębie kultur badacze pradziejów wyróżniają grupy lokalne (np. grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej) i fazy chronologiczne (np. faza cecelska kultury wielbarskiej). Kultury grupuje się w jednostki obejmujące większe obszary, czyli grupy, obszary i kręgi kulturowe (np. krąg kultur pól popielnicowych, Wschodni Obszar Kulturowy).
lej poszybowy – (pol. lej – duże, stożkowate zagłębienie) zagłębienie w ziemi kształcie leja, okrągłego otworu, pozostające na miejscu, gdzie znajduje się zasypany lub częściowo zasypany szyb górniczy. Powstaje na skutek zasypania szybu ziemią i materiałem z hałdy, oraz obsuwania się ścian szybu. Jest on jedną z najczęściej spotykanych pozostałości dawnego górnictwa, w tym neolitycznego górnictwa krzemienia.
ławica – (prasłow. *lava – gruba deska do siedzenia; niem. Sandbang – ławica rzeczna) w geologii warstwa lub zespół warstw wchodzący w skład skał osadowych (lub innych skał), wyraźnie wyodrębniający się od warstw sąsiednich. Składa się z warstw wyraźnie różniących się od otoczenia barwą lub strukturą i jest wyraźnie oddzielona od góry i dołu równoległymi płaszczyznami.
łuczywo – (praind. *leuq- – białość, światło, płomień; rus. łucz – światło, płomień) fragment smolistego, żywicznego drewna, używanego w pradziejach i w czasach historycznych do oświetlania podtrzymywania ognia. Wykonywano je z najczęściej z suchych drzew iglastych nasyconych żywicą (tzw. szczap żywicznych), choć na niektórych obszarach używano do tego celu brzozy, a niekiedy także leszczyny, buku, grabu, cisu, olchy i osiki. Później z łuczywa wykształciła się pochodnia, tzn. łuczywo obłożone na jednym końcu suchym chrustem, sitowiem albo owinięte pasmami łatwopalnych włókien. W wyrobiskach kopalń w Krzemionkach znaleziono łuczywo wykonane z drewna sosnowego, oraz liczne węgle drzewne, co wskazuje na użycie tych przedmiotów do oświetlania kopalń. Na ziemiach polskich używano łuczywa wetkniętego w szparę ściany, odrzwia, lub rysę w piecu do oświetlania izb mieszkalnych jeszcze w końcu XIX wieku.
megality – (gr. μέγας [megas] – wielki, λίθος [lithos] – kamień) budowle wznoszone z nieobrobionych (lub obrobionych z grubsza) kamiennych bloków dużych rozmiarów, łączonych bez użycia zaprawy, czy innego spoiwa. Niektóre megality są samotnymi głazami ustawionymi w terenie, inne zaś, złożonymi konstrukcjami lub ugrupowaniami głazów. Wśród budowli megalitycznych zwykle wyróżnia się: menhiry – pionowo stojące, samotne głazy, aleje menhirów, dolmeny – konstrukcje składające się z kilku pionowo ustawionych kamiennych płyt nakrytych jednym blokiem, kromlechy – kręgi zbudowane z pionowych kamieni, oraz grobowce korytarzowe, galeriowe skrzynkowe i kamienno-ziemne. Budowle megalityczne pełniły funkcję grobowców, miejsc kultu religijnego, miejsc upamiętniania.
nadszybie – budowla lub konstrukcja posadowiona nad, lub obok szybu górniczego. Na nadszybiu odbiera się urobek wydobywany z szybu, a górnicy i ich sprzęt przemieszczają się stąd w głąb kopalni. Współcześnie mianem nadszybia określa się pomost wieży szybowej wraz z urządzeniami, gdzie odbiera się urobek wyciągany szybem, oraz skąd zjeżdża się do kopalni.
neolit – (gr. νέος [néos] – nowy, λίθος [líthos] – kamień) młodszy okres epoki kamienia następujący po mezolicie (środkowej epoce kamienia), a przed epoką brązu (ewentualnie przed eneolitem, czyli epoką miedzi). Termin neolit został wprowadzony w 1865 r. przez brytyjskiego archeologa, prehistoryka i antropologa Johna Lubbock’a (1834-1913). Neolit charakteryzował się upowszechnieniem gospodarki opartej na uprawie roli i hodowli zwierząt oraz stałego osadnictwa. Neolit zapoczątkowała w epoce holocenu tzw. „rewolucja neolityczna” na Bliskim Wschodzie polegająca na przejściu od łowiecko-zbierackiego trybu życia do gospodarki wytwórczej (rolniczo hodowlanej) i udomowieniu podstawowych gatunków roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych. Najwcześniej dokonało się to pomiędzy 11 tys. a 9500 lat przed Chr. Na Bliskim Wschodzie, gdzie udomowiono występujące naturalnie na górskim obrzeżu tzw. Żyznego Półksiężyca (obszar Lewantu, gór Taurus, wschodniej Anatolii, Kurdystanu, północnej Mezopotamii, gór Zagros i Chuzestan) pszenicę samopszą i pszenicę płaskurkę, a także owce i kozy, a później także trzodę chlewną i bydło. Oprócz uprawy i hodowli w neolicie rozwinęły się (choć nie na wszystkich obszarach i nie w tym samym czasie): wytwarzanie naczyń glinianych, tkactwo, orka sprzężajna, transport kołowy, wytwarzanie przetworów mlecznych i napojów alkoholowych, eksploatacja soli, górnictwo krzemienia. Pojawiły się pierwsze rozległe, stałe osady, w których zamieszkiwała rolnicza ludność. Rozkwitł handel i dalekosiężna wymiana surowców pomiędzy różnymi społecznościami.
objaśnisko – (prasłow. *ĕsnъ – jasny) ślad oczyszczania łuczywa na ścianie wyrobiska kopalnianego (ociosie), występujący najczęściej w postaci wielu przecinających się czarnych linii. Spaloną i zwęgloną końcówkę łuczywa utrącano, a powierzchnię obcierano o ścianę, by lepiej się paliło.
podszybie – (prasłow. *podъ – pod, poniżej) komora podziemna przy szybie na danym poziomie, lub zespół wyrobisk podziemnych bezpośrednio przylegających do szybów. Na podszybiu następuje zmiana kierunku transportu urobku z poziomego (w chodniku) na pionowy (w szybie). Odbywa się tu załadunek wydobytego urobku, rozładunek materiałów, oraz wchodzenie i wychodzenie załogi kopalni.
pole eksploatacyjne – (prasłow. *poľe – równina, pusta płaszczyzna; fr. exploitation – użytkowanie) część złoża przeznaczona do wybierania za pomocą określonego systemu eksploatacji. Może mieć zróżnicowany kształt i wymiary, choć współcześnie preferuje się pola prostokątne. W górnictwie tym mianem określa się także część złoża rozciętą głównymi robotami przygotowawczymi, gotową do wybierania, bądź już podlegającą wybieraniu.
rząpie – (rząp, rząpik, żąp, żąpia, żąpik, żomp od pol. siąpić – kapać) dolna część szybu położona poniżej ostatniego poziomu wydobywczego w kopalni, służąca do zbierania ściekającej po ścianach wody. Słowo to może także oznaczać studnię, lub zbiornik wody.
spąg – w geologii warstwa skalna leżąca poniżej innej, określonej warstwy skalnej, a także dolna powierzchnia warstwy skalnej, lub pokładu. W górnictwie mianem spągu określa się powierzchnię skały, na której spoczywa pokład i dolną powierzchnię wyrobiska. Spąg to także dolna powierzchnia warstwy archeologicznej lub obiektu archeologicznego.
szyb – (niem. Scheibe – szyba, plasterek, krążek, tarcza) wyrobisko pionowe lub pochyłe, o nachyleniu powyżej 45° o przekroju poprzecznym powyżej 4 m² i znacznej głębokości, udostępniające z powierzchni złoże zalegające w głębi ziemi, lub łączące wyrobiska poziome pod ziemią (szyb ślepy). Szyb może być różnie obudowany. Nazwą szybu określa się także wyrobisko korytarzowe wraz z urządzeniami naziemnymi, prowadzące pionowo z powierzchni terenu do złóż kopaliny użytecznej. Szyby są głównymi wyrobiskami komunikacyjnymi i wentylacyjnymi kopalni. Na terenie pola górniczego w Krzemionkach zlokalizowano dotychczas ok. 4 tys. szybów o głębokości dochodzącej do 9 metrów.
ścianowanie – (system ścianowy; prasłow. *stena – pleciona z prętów ściana oblepiona gliną lub błotem, stwardniała powierzchnia) w górnictwie system eksploatacji złoża kopaliny całą długością poziomu i na całą wysokość czoła przodka – ściany. Kierunek postępu ściany jest zgodny z kierunkiem eksploatacji.
warpie – (warpy, od niem. werfen – rzucać, odrzucać) to usypiska powstałe wokół dawnych szybów górniczych, zbudowane z materiału odpadowego wydobytego z kopalń na powierzchnię. Warpie mają formę kolistych lub półkolistych pagórków otaczających wejścia do szybów. Jest to także inne określenie hałd i płonnej skały wyrzuconej na hałdę.
Wielka Matka – (Bogini Matka, Wielka Bogini, Wielka Macierz, Matka Ziemia, Królowa Niebios; łac. Magna Mater – Wielka Macierz, jedno z określeń anatolijskiej bogini Kybele) główne bóstwo żeńskie w panteonie religii tradycyjnych, występujące w roli rodzicielki bogów i ludzi. Jej wizerunek jest związany z archetypem matki, czyli ze strukturą ukształtowaną w ludzkiej psychice ze względu na szczególne cechy matki. W różnych politeistycznych religiach tradycyjnych funkcję tę pełniły m. in.: Afrodyta, Asztarte, Coatlicue, Demeter, Frigg, Gaja, Hathor, Hebat, Hera, Isztar, Izanami, Izyda, Kybele, Nerthus, Pachamama, Prythiwi, Potnia, Rea, Śakti, Wenus. Według rekonstrukcji i hipotez wielu religioznawców, w okresie neolitu Bogini Matka była najwyższym bóstwem rolniczych kultur o wielu imionach, postaciach i funkcjach; jako kreatywna siła kosmosu uznana za boginię uosabiającą potencję życia, która była opiekunką ziemi i jej płodów, karmicielką i uzdrowicielką, boginią rządzącą procesami wzrastania roślin oraz narodzinami i życiem, a także śmiercią i zmartwychwstaniem ludzi, przynoszącą nieśmiertelność i wyzwolenie. Panowała nad światem podziemnym i jego mieszkańcami. Wielka Matka była patronką kultów misteryjnych, uosobieniem cyklicznej zmienności przyrody, ziemi i wegetacji. Związana z nią była bogata i różnorodna symbolika kojarzona z jej prerogatywami. Z postacią Wielkiej Matki wiąże się sporą część pradziejowej ikonografii, przede wszystkim przedstawień kobiet w rzeźbie, płaskorzeźbie, malarstwie i w drobnej plastyce. Przedstawienia takie były popularne już w paleolicie i neolicie. Przykładem mogą być figurki z Çatalhöyük i Tell Arpaczija przedstawiają kobietę w trakcie porodu lub w geście ofiarowania światu pokarmu, obejmującą dłońmi piersi, lub zasiadająca na tronie bez oparcia lub na wielkim drapieżniku. Warto jednak dodać, że współczesne interpretacje tych przedstawień przez specjalistów i samo istnienie kultu Wielkiej Matki jest przedmiotem zaciekłych sporów specjalistów. Idea istnienia kompleksowego kultu Wielkiej Bogini i związanego z nim egalitarnego i matriarchalnego systemu społecznego, którą wspierali S. Freud, C. G. Jung i M. Eliade, a wylansowała archeolog Marija Gimbutas jest przez wielu badaczy mocno kwestionowana. Twierdzą oni, że koncepcja pradziejowej Bogini Matki jest tak naprawdę współczesnym mitem, który nie może być traktowany jako pewnik, a co najwyżej jako jedna z hipotez badawczych. Wskazują, że nie wszystkie przedstawienia wiązane z tym kultem przedstawiają kobiety (niektóre wyobrażają mężczyzn, w przypadku wielu z nich płeć jest trudna do określenia). Nie wszystkie przedstawienia kobiet można wiązać z kultem żeńskich bóstw. Część z nich mogła przedstawiać zwykłe kobiety. Brak także dowodów na istnienie matriarchalnego systemu społecznego w pradziejach. Bardziej prawdopodobne jest, że istniało wiele żeńskich bóstw, niż jeden, zuniformizowany kult Bogini Matki.
wyrobisko – w górnictwie przestrzeń w pokładach ziemi wybrana robotą górniczą, pusta przestrzeń w kopalni (w górotworze) powstała po przeprowadzeniu procesu wybierania kopaliny. Rozróżnia się wyrobiska: przestrzenne (np. komora), korytarzowe (np. chodniki), poziome (np. chodniki, przecznice), pochyłe (np. upadowe) i pionowe (szyby). W celu zabezpieczenia wyrobisk przed działaniem ciśnienia wywieranego przez otaczające je skały i przed przedostaniem się do nich ognia lub wody, stosuje się obudowę kopalnianą. W znaczeniu prawnym wyrobisko to przestrzeń w nieruchomości gruntowej lub górotworze, która powstała w wyniku robót górniczych, z pominięciem obiektów budowlanych, instalacji i urządzeń.
zabytek archeologiczny – (znalezisko archeologiczne, źródło archeologiczne; prasłow. *zabyti – zapomnieć) każdy ślad działalności człowieka znajdujący się w ziemi lub pod wodą, którego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Dzieli się je na ruchome (takie które mogą być poruszone z miejsca, przeniesione i wydobyte w czasie badań, np. naczynia ceramiczne, narzędzia krzemienne, kości, ozdoby) i nieruchome (różnego rodzaju obiekty i konstrukcje, np. domy, piece, szyby kopalniane, amfiteatry).
Więcej definicji można znaleźć w Słowniku terminów archeologicznych, geologicznych, przyrodniczych i górniczych opracowanym przez dr. Szymona Modzelewskiego.