Badacze Krzemionek

Jan Samsonowicz
wybitny geolog i paleontolog, odkrywca pradziejowych kopalń krzemienia w Krzemionkach. 19 lipca 1922 roku, w czasie prowadzenia badań terenowych w górach Świętokrzyskich Jan Samsonowicz odkrył na terenie wsi Krzemionki i Magonie ślady prehistorycznych kopalń krzemienia pasiastego. Zebrał informacje od miejscowych chłopów, spenetrował kilka podziemnych chodników, dokonał pomiarów i podjął z wyrobisk kilka zabytków świadczących o działalności pradziejowych górników. Powiadomił także o tym odkryciu archeologia i prehistoryka Stefana Krukowskiego, który w 1923 roku rozpoczął badania na tym terenie wraz z Zygmuntem Szmitem. W roku odnalezienia kopalni krzemionkowskich Samsonowicz odkrył także złoża hematytu i syderytu w Rudkach pod Starachowicami. Założono później w tym miejscu kopalnię rudy żelaza „Staszic”. Rok później odkrył złoża fosforytów o dużym znaczeniu gospodarczym w Rachowie nad Wisłą. Rozpoznał także użytkowane w pradziejach złoża biało nakrapianego krzemienia świeciechowskiego w okolicach Annopola. Był badaczem szczególnie zasłużonym dla regionu świętokrzyskiego. Walnie przyczynił się do poznania jego budowy geologicznej i złóż. Odkrył na tym terenie ślady, które pomogły poznać historię pradziejowego górnictwa.

Stefan Wincenty Krukowski
archeolog i prehistoryk. Zajmował się szczegółowymi i pogłębionymi studiami nad technologią krzemieniarską i narzędziami krzemiennymi. Skupiał się na metodach i łańcuchu czynności produkcyjnych wyrobów krzemiennych. Był twórcą stosowanej do dziś polskiej terminologii dotyczącej krzemieniarstwa pradziejowego i narzędzi krzemiennych. W 1923 roku Stefan Krukowski wspólnie z Zygmuntem Szmitem prowadzili badania nowo odkrytego kompleksu kopalń w Krzemionkach. Prowadzili w Krzemionkach i na przyległych terenach powiatu opatowskiego badania powierzchniowe, zbierając z powierzchni stanowisk liczne wyroby krzemienne. Krukowski działał w Krzemionkach w okresie dwudziestolecia międzywojennego jako konserwator i kustosz z ramienia Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych i Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Zajmował się ochroną i badaniami pradziejowej kopalni. W 1928 roku podjął systematyczne prace eksploracyjne w Krzemionkach. Badania prowadził pomimo bardzo trudnych warunków bytowych i niedostatku funduszy. Prowadził badania szybów kopalnianych i odkrył m. in. rysunki wykonane węglem drzewnym na ociosach wyrobisk. Doprowadził także do zabezpieczenia odkrytych szybów. S. Krukowski popularyzował zagadnienia związane z Krzemionkami i podkreślał wagę odkrycia pradziejowego kompleksu kopalń, nawet poprzez publikacje w popularnych czasopismach, takich jak warszawski Tygodnik Ilustrowany. W 1929 – 1932 dzięki staraniom S. Krukowskiego,  Mieczysława Radwana i Romana Jakimowicza, wykupiono dużą część pola eksploatacyjnego kopalni krzemionkowskich, tworząc zalążek przyszłego rezerwatu. Na jego cześć szyb nr 1 na terenie pola górniczego w Krzemionkach otrzymał w 2004 roku imię „Stefan”. Jego związek z badaniami górnictwa krzemienia nie ograniczał się jedynie do tego stanowiska. Krukowski badał kopalnie krzemienia czekoladowego w rejonie północnego obrzeża Gór Świętokrzyskich. i krzemienia świeciechowskiego koło Annopola. Wraz z Janem Samsonowiczem odkrył w widłach Wisły i Kamiennej wtórne nagromadzenia krzemieni czekoladowych. Badał krzemienie czekoladowe z Orońska i Wierzbicy. S. Krukowski utworzył w Państwowym Muzeum Archeologicznym Wydział Paleolityczny, zajmujący się badaniami nad starszą epoką kamienia. W 1939 roku wydał monografię paleolitu Polski pt. „Prahistoria ziem polskich : Paleolit”. Jego dziełem była także wydana w 1939 roku pierwsza monografia Krzemionek („Krzemionki Opatowskie”).

Zygmunt Szmit
archeolog, prehistoryk. W 1921 roku został delegatem Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych i opublikował pierwsze w swoim życiu artykuły naukowe. Prowadził wzorcowe badania powierzchniowe i wykopaliskowe na Podlasiu. Od 1922 roku był praktykantem u Stefana Krukowskiego, któremu towarzyszył w czasie badan archeologicznych. W 1923 roku wziął udział w badaniach S. Krukowskiego w Krzemionkach. W 1927 roku zbadał także jeden z szybów na terenie tutejszego pola górniczego.

Ludwik Sawicki
geolog i archeolog. Jako jedni z pierwszych Sawiccy dowiedzieli się o odkryciu kopalń w Krzemionkach za pośrednictwem S. Krukowskiego. W latach 1945-1949 był dyrektorem Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. To właśnie z inicjatywy L. Sawickiego Państwowe Muzeum Archeologiczne doprowadziło do wyłączenia terenu pola górniczego w Krzemionkach spod działalności rolniczej. Teren został uznany za rezerwat i objęty ochrona prawną. Sawicki dążył do utworzenia w Krzemionkach stacji naukowo-badawczej.

Tadeusz Roman Żurowski
konserwator zabytków, historyk sztuki, architekt i archeolog. Lata 50-te XX wieku poświęcił badaniom i zabezpieczeniu pradziejowych kopalń w Krzemionkach. Był świadomy niezwykle wysokiego znaczenia i rangi tego zabytku. W 1949 roku T. Żurowski wszedł w skład powołanej przez Państwowe Muzeum Archeologiczne komisji, która miała zbadać stan kopalń i wydać orzeczenie o możliwych sposobach ich zabezpieczenia. Od 1951 roku zajmował się zabezpieczeniem szybów kopalnianych, ich dokumentacją techniczną i rysunkową. Zarysował wtedy koncepcję prac konserwatorskich na terenie Krzemionek i kompleksowego zabezpieczenia całego obiektu. Kiedy w 1953 roku rezerwat (Państwowy Rezerwat Archeologiczny w Krzemionkach) przeszedł pod opiekę Zarządu Ochrony i Konserwacji Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztuki, Tadeusz Żurowski stał się osobą odpowiedzialną za jego ochronę i konserwację. W latach 1953-1954 zaprojektowano (według koncepcji T. Żurowskiego) i częściowo wykonano trwałe zabezpieczenie szybów odkrytych przez Stefana Krukowskiego. Prace konserwatorskie i archeologiczne prowadzone w Krzemionkach wiązały się w tym czasie z eksploracją wypełnisk neolitycznych chodników kopalnianych. T. Żurowski prowadził eksplorację zabezpieczonych już szybów wspólnie ze Związkowym Muzeum Górniczym w Sosnowcu i szkołami górniczymi z terenu Śląska. Badania były bardzo szczegółowo dokumentowane i powiększyły zasób wiedzy o Krzemionkach. Szczególnie badania kopalń komorowych i filarowo-komorowych można było poznać najbardziej rozwinięte systemy pradziejowej eksploatacji krzemienia, porównać je z innymi systemami, poznać ich chronologię względną i organizacje pracy w kopalniach. Były to najszerzej zakrojone i dostarczające najwięcej informacji badania archeologiczne w dziejach Krzemionek. Przeprowadzono je w latach 1953-1961. Zbadano podziemia kopalń nr 1, 2, 3 i 4. T. Żurowski wypracował oryginalne metody badania i konserwacji pradziejowych wyrobisk. Prace eksploracyjne były prowadzone w dużej mierze na wzór robót górniczych. Tadeusz Żurowski podjął próbę oceny wielkości produkcji siekier z krzemienia pasiastego na podstawie rekonstruowanej skali wydobycia na polu górniczym w Krzemionkach. Popularyzował także wiedzę o Krzemionkach, czego wyrazem była popularnonaukowa książka „Świt górnictwa”, wydana w 1962 roku w nakładzie 15 tys. egzemplarzy, oraz liczne artykuły prasowe. Wyrobiska niektórych kopalń w Krzemionkach zostały oczyszczone i udostępnione dla zwiedzających. T. Żurowski był także autorem koncepcji podziemnej trasy turystycznej, umożliwiającej zwiedzanie kopalń i oglądanie oryginalnych wyrobisk.

Józef Andrzej Franciszek Żurowski
archeolog, prehistoryk i historyk sztuki. We wrześniu 1925 roku Józef Żurowski przeprowadził pierwsze systematyczne badania archeologiczne pradziejowych kopalń w Krzemionkach, których koszty pokrył ostrowiecki oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. J. Żurowskiemu udało się wyeksplorować kilka szybów, oraz odgruzować i zabezpieczyć ok. 80 metrów kopalnianych chodników. Na powierzchni rozpoznał około 500 zagłębień poszybowych. Na podstawie wyników tych badań S. Krukowski i Mieczysław Radwan mogli opracować pierwsze charakterystyki krzemionkowskich kopalń.

Mieczysław Wincenty Radwan
mechanik, hutnik, wybitny historyk hutnictwa, górnictwa i przemysłu. W 1923 i 1925 roku Mieczysław Radwan opisał w popularnym miesięczniku „Ziemia” nowo odkryte neolityczne kopalnie krzemienia w Krzemionkach. W 1926 roku postulował stworzenie w Krzemionkach rezerwatu archeologicznego i stacji naukowej, oraz uporządkowanie terenu z pomocą górników. W tym samym roku zwrócił uwagę, że na wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie znajdowała się osada wytwórców siekier z krzemienia pasiastego.

Michał Drewko
archeolog, historyk i konserwator zabytków. W 1945 roku Michał Drewko zadokumentował zniszczenia wojenne na terenie pradziejowego pola górniczego w Krzemionkach. Prowadził tu badania w latach 1945, 1948 i 1949. W 1948 odgruzował część kopalń nr 1, 2 i 3, oraz wykonał ich dokumentację rysunkową. Zajmował się zagadnieniami zabezpieczenia i konserwacji pradziejowych kopalń w Krzemionkach w ramach specjalnej komisji powołanej przez PMA w Warszawie.

Jan Kowalczyk
archeolog i prehistoryk. dr Jan Kowalczyk był wybitnym znawcą neolitu i badaczem kultury pucharów lejkowatych. W latach 1969-1970 prowadził wraz z Bogdanem Balcerem i Zygmuntem Krzakiem badania na terenie neolitycznej  kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach (kopalnia nr 5). Kwestia pozyskiwania surowców krzemiennych w pradziejach należała do jego wiodących zainteresowań badawczych. Kopalniami w Krzemionkach zainteresował się już w latach 50-tych XX wieku i uczestniczył w pracach prowadzonych przez T. R. Żurowskiego. Współpracował także z J. Grubą, A. Kempistym, B. Balcerem i Z. Krzakiem. Był współautorem scenariusza wystawy o pradziejowym górnictwie krzemienia, zrealizowanej w PMA w 1968 roku. Zagadnienia związane z Krzemionkami spopularyzował w wydanej w 1971 roku książce „Zmierzch epoki kamienia”. Sformułował koncepcję urządzenia rezerwatu i ekspozycji w Krzemionkach.

Jerzy Tomasz Bąbel
archeolog i prehistoryk. W latach 1971–2000 pracował w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. W latach 2000-2008 piastował stanowisko Dyrektora ds. Naukowych, p. o. Dyrektora i Wicedyrektora w Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim i w Rezerwacie Archeologicznym w Krzemionkach. Prowadził wieloletnie badania archeologiczne prehistorycznych kopalń krzemienia w Krzemionkach, powiązanymi z pracami przy budowie podziemnej trasy turystycznej. Był pomysłodawcą i współtwórcą nowej podziemnej trasy turystycznej w Krzemionkach.

Bogdan Balcer
archeolog i prehistoryk. W latach 1961-1971 uczestniczył w pracach archeologicznych na terenie pradziejowych kopalń w Krzemionkach. Współpracował z inż. Tadeuszem Żurowskim. W 1968 roku uczestniczył w kręceniu popularyzującego wiedzę o Krzemionkach filmu „Prastary skarb”, nakręconego na zlecenie Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. Przedmiotem jego i badań było też funkcjonowanie kopalń w Krzemionkach i ich związki z okolicznymi osadami, czego wyrazem stała się wydana w 2002 roku praca „Ćmielów – Krzemionki – Świeciechów. Związki osady neolitycznej z kopalniami krzemienia”. Na podstawie materiałów z osady na Gawrońcu B. Balcer opracował zagadnienia  pozyskiwania surowca, jego przetwórstwa, wykorzystywania narzędzi krzemiennych na terenie osady oraz eksportu nadwyżek w kontekście uwarunkowań kulturowych oraz społeczno-gospodarczych neolitu. W 2003 roku publikacja została wyróżniona Nagrodą im. Erazma Majewskiego w dziedzinie archeologii, a jej autor otrzymał tytuł profesorski.

Jacek Lech
archeolog i prehistoryk. Zainteresowania naukowe prof. Jacka Lecha koncentrują się wokół kwestii związanych z pradziejowym górnictwem krzemienia i krzemieniarstwem społeczności neolitycznych i tych z epoki metali, a także z historią archeologii. W latach 1979-1984 Jacek Lech uczestniczył w pracach wykopaliskowych w Krzemionkach prowadzonych z ramienia Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie i był ich konsultantem jako specjalista w zakresie pradziejowego górnictwa krzemienia. W badaniach archeologicznych w Krzemionkach uczestniczył także w latach 2015-2016. W latach 2001-2006 J. Lech był członkiem Rady Muzealnej Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim. Od 2015 do 2019 roku pełnił funkcję Kuratora Naukowego Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu Krzemionki.

Zygmunt Krzak
archeolog i prehistoryk. W 1969 roku uczestniczył w badaniach archeologicznych w Krzemionkach prowadzonych przez Państwowe Muzeum Archeologiczne. Był także autorem artykułów naukowych o neolitycznym górnictwie. Zainteresowania naukowe Z. Krzaka oscylowały wokół kwestii struktury społecznej, religii i światopoglądu społeczeństw pradziejowych, zwłaszcza neolitycznych, mitologii porównawczej, religioznawstwa, a także kwestią megalitów, czego wyrazem są monografie takie jak „Megality Europy” (1994) i „Megality świata” (2001).

Wojciech Borkowski
archeologii popularyzator nauki. W 1994 roku obronił w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk rozprawę doktorską pt. „System zagospodarowania złoża krzemieni pasiastych na polu eksploatacyjnym Krzemionki. Próba rekonstrukcji”. Od 1982 roku pracuje w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Jest specjalistą w zakresie pradziejowego górnictwa krzemienia. W latach 80-tych i 90-tych dr Wojciech Borkowski brał udział w badaniach archeologicznych i geofizycznych w Krzemionkach. Opracowywał zabytki pochodzące z pola eksploatacyjnego i prowadził jego analizę geodezyjną. W latach 1988-1989 i 1993-2000 był kierownikiem prac archeologicznych na terenie rezerwatu w Krzemionkach. Opublikował wiele artykułów naukowych dotyczących pradziejowych kopalń i systemu eksploatacji złóż w Krzemionkach. Na jego cześć (oraz na cześć dyrektora J. W. Kotasiaka) jeden z szybów kopalni w Krzemionkach otrzymał imię „Wojciech”.

Zenon Duda
inżynier, konserwator zabytków, technik i górnik. Od 1978 roku dr inż. Zenon Duda był głównym projektantem prac górniczo-konserwatorskich na terenie pradziejowych kopalń w Krzemionkach. Zaprojektował najdłuższą na świecie podziemną trasę turystyczną umożliwiającą zwiedzanie prehistorycznych kopalń krzemienia. Pełni także funkcję głównego inspektora nadzoru stanu zachowania kopalń w Krzemionkach. W 2002 roku na mocy decyzji dyrekcji Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim szybowi sąsiadującemu z kopalnią nr 7/610 (stanowiącemu początek podziemnej trasy turystycznej) nadano na jego cześć imię „Zenon”.Ponadto w badaniach dotyczących pradziejowych kopalń w Krzemionkach uczestniczyli (i/lub poświęcili jej swoje publikacje naukowe) badacze tacy, jak: Sławomir Sałaciński,  Barbara Sałacińska, Marek Zalewski, Witold Migal, Janusz Budziszewski, Zbigniew Kobyliński, Andrzej Boguszewski, Jan Gurba, Witold Hensel, Krzysztof Kowalski, Ryszard Michniak, Marek Florek, Czesław Hadamik, Tomasz Herbich, Jan Jaskanis, Jan Kostecki, Sarunas Milisauskas, Iwona Jaworowska, Zdzisław Migaszewski, Mieczysław Pazdur, Grzegorz Pieńkowski, Zofia Podkowińska, Zdzisław Rajewski, Ewa Substyk-Tarłowska, Zbigniew Wójcik, Artur Jedynak, Kamil Kaptur.